Dziedziczenie ustawowe, a prawo spadkowe [PORADNIK]

Żyjący w XVIII wieku Benjamin Franklin powiedział, że w życiu pewne są tylko dwie rzeczy – śmierć i podatki. O ile podatki stanowią przymusowo nałożone i wyjątkowo nielubiane świadczenia pieniężne na rzecz państwa, o tyle śmierć jest nierozerwalnie związana z naturą ludzką i jeszcze bardziej nieuchronna niż zobowiązania podatkowe. Z tej przyczyny prawo spadkowe, czyli zbiór norm prawnych związanych z dziedziczeniem majątku, stanowi jedną z najistotniejszych gałęzi prawa.

W prawie spadkowym istnieją dwa tryby dziedziczenia – testamentowe i ustawowe (beztestamentowe). O tym, który z trybów znajdzie zastosowanie w razie śmierci spadkodawcy, decyduje okoliczność, by pozostawił on po sobie ważny testament.

Testament jest oświadczeniem woli, w którym osoba fizyczna sporządzająca testament decyduje o tym, kto będzie kto otrzyma jej majątek jej po śmierci. Bardzo często testament nie jest jednak sporządzany. Dziedziczenie musi natomiast następować według ściśle określonych ustawowych reguł. Z tej przyczyny mówimy o tzw. dziedziczeniu ustawowym.

Czym jest dziedziczenie ustawowe?

Dziedziczenie ustawowe jest dziedziczeniem majątku po spadkodawcy, które występujące w którejś z następujących sytuacji:

• spadkodawca nie sporządził testamentu,
• testament sporządzony przez spadkodawcę okazał się nieważny (np. został sporządzony w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji),
• osoby powołane do dziedziczenia w testamencie złożyły oświadczenia o odrzuceniu spadku,
• osoby powołane do spadku nie mogą być spadkobiercami (np. gdy zostały uznane za niegodne dziedziczenia przez sąd).

Dziedziczenie ustawowe teoretycznie ma charakter wtórny wobec dziedziczenia testamentowego. Docelowo przy istnieniu testamentu to wyłącznie jego treść, stanowiąca wyraz woli spadkodawcy, powinna decydować o osobach uprawnionych do dziedziczenia.

W Polsce wciąż jednak stosunkowo niewielką popularnością cieszy się sporządzanie testamentów, nawet przez osoby w wieku podeszłym. Z tej przyczyny w praktyce to dziedziczenie ustawowe odgrywa istotniejszą rolę i w bardzo wielu wypadkach to kolejność dziedziczenia wskazana w ustawie decyduje o kręgu osób uprawnionych do spadkobrania.

Porządek dziedziczenia ustawowego – grupy i kolejność

Przepisy Kodeksu Cywilnego w precyzyjny sposób wskazują, jakie osoby i w jakiej kolejności dziedziczą majątek. Decydujące dla ustalenia spadkobierców jest to, jakie osoby w chwili śmierci spadkodawcy wciąż żyły i jakie więzy krwi lub prawne łączyły je ze zmarłym spadkodawcą w chwili jego śmierci.

Możesz liczyć na pomoc prawną w zakresie prawa spadkowego ze strony ekspertów kancelarii adwokackiej Adwokat Agnieszki Łyp-Chmielewskiej.

Według obecnie obowiązujących reguł, które znajdują zastosowanie, gdy spadkodawca zmarł 28 czerwca 2009 r. lub później, dziedziczenie odbywa się w następującej kolejności:

1) Grupa I, w skład w której wchodzą: małżonek spadkodawcy, dzieci spadkodawcy oraz zstępni dzieci spadkodawcy (wnuki, prawnuki spadkodawcy i dalsi zstępni).

W pierwszej kolejności dziedziczą dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Zasadą jest, że dziedziczą wszyscy oni w częściach równych. Co jednak istotne, część spadku przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta.

Jeżeli zatem np. spadkodawca pozostawił w chwili śmierci żyjących czworo dzieci i małżonka, to małżonek będzie dziedziczył w części 1/4 (4/16) spadku, zaś każde z dzieci otrzyma po 3/16 części spadku.

Jeżeli zaś jedno z dzieci spadkodawcy nie dożyło chwili śmierci spadkodawcy, to udział tego dziecka przypada jego dzieciom w częściach równych (i ewentualnie odpowiednio dalszym zstępnym).

Brak małżonka powoduje, że dziedziczyć będą tylko dzieci, ewentualnie dali zstępni. Jeżeli zaś brak jest zstępnych spadkodawcy, spadkobiercami będą osoby według dalszej kolejności dziedziczenia.

2) Grupa II, w skład w której wchodzą: małżonek spadkodawcy, rodzice spadkodawcy, rodzeństwo spadkodawcy oraz zstępni rodzeństwa spadkodawcy.

O ile w sytuacji, gdy dziedziczą małżonek i dzieci, a zatem dziedziczenia według zasad obowiązujących w I grupie, udział małżonka nie może być mniejszy niż 1/4 spadku, o tyle dziedziczenie przez małżonka według reguł obowiązujących w II grupie jest dla niego korzystniejsze.

W takim bowiem wypadku udział małżonka dziedziczącego wspólnie z rodzicami spadkodawcy, rodzeństwem spadkodawcy, względnie z zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi 1/2 spadku. Jeżeli natomiast małżonek jest jedyną osobą uprawnioną do dziedziczenia, to przypada mu cały spadek.

Jeżeli według zasad obowiązujących w drugiej grupie dziedziczą małżonek spadkodawcy oraz jego rodzice, to każdemu z rodziców przypada po 1/4 spadku.

Jeżeli ojcostwo spadkobiercy nie zostało ustalone, to udział matki spadkodawcy wynosi 1/2 spadku (pozostała 1/2 przypada małżonkowi).
W sytuacji, gdy jeden z rodziców spadkodawcy zmarł przed śmiercią spadkodawcy, to w jego miejsce dziedziczyć będzie rodzeństwo spadkodawcy w częściach równych.

Jeżeli więc np. spadkodawcy pozostawił małżonka, matkę (ojciec zmarł wcześniej) oraz brata i siostrę, to część spadku przypadającą ojcu spadkodawcy (1/4 spadku) dziedziczyć będą w części po 1/8 spadku brat oraz siostra spadkodawcy.

Jeżeli zaś jedno z uprawnionych do dziedziczenia w powyższy sposób rodzeństwa spadkodawcy nie żyło w chwili śmierci spadkodawcy, to ten udział spadkowy przechodzi odpowiednio na zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.

3) Grupa III, w skład której wchodzą: dziadkowie spadkodawcy oraz zstępni spadkodawcy.

Dziadkowie spadkodawcy będą dziedziczyć w częściach równych. Dojdą do jednak do dziedziczenia tylko w sytuacji, gdy nie będzie uprawnionych do dziedziczenia wszystkich z wymienionych wyżej, czyli w grupach I i II osób.

Jeżeli którekolwiek z dziadków nie dożyło chwili śmierci spadkodawcy, to udział ten przypadnie zstępnym dziadków, którzy w stosunku do spadkodawcy są wujostwem. Jeśli zaś żadne ze zstępnych danego dziadka nie dożyło chwili śmierci spadkodawcy, to udział ten przypadnie pozostałym dziadkom w częściach równych.

4) Grupa IV, w skład której wchodzą pasierbowie spadkodawcy (dzieci małżonka spadkodawcy niebędący dziećmi spadkodawcy).

Pasierbowie dojdą do dziedziczenia wtedy, gdy nie będzie uprawnionych do dziedziczenia osób z grup I, II i III, oraz – co istotne – gdy żadne z rodziców pasierba/pasierbów nie dożyło chwili śmierci spadkodawcy.

5) Grupa V, w skład której wchodzą: gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa.

W sytuacji, gdy nie będzie małżonka spadkodawcy, jego krewnych oraz pasierbów, to spadek przypadnie gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

Gdy zaś ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo znajdowało się ono za granicą, spadek przypadnie Skarbowi Państwa.

Dziedziczenie ustawowe mieszkania własnościowego

W Polsce obrót nieruchomościami podlega sformalizowanym zasadom określonym w przepisach prawnych. Czynności prawne związane z nieruchomościami ustawodawca uznał za doniosłe na tyle, że nie istnieje np. możliwość zawarcia prawnie skutecznej umowy sprzedaży nieruchomości w zwykłej formie pisemnej. Do tego typu czynności wymagane jest zachowanie formy aktu notarialnego, co najczęściej oznacza konieczność udania się do notariusza.

Nieco odmiennie sytuacja może wyglądać w przypadku dziedziczenia nieruchomości, w tym mieszkania własnościowego. Spadkodawca może sporządzić ważny testament, niekoniecznie w formie aktu notarialnego (np. w formie pisemnej), który będzie stanowił podstawę do nabycia nieruchomości wchodzącej w skład spadku przez spadkobierców w drodze dziedziczenia.

Czy jednak w przypadku dziedziczenia bez testamentu, czyli dziedziczenia ustawowego, mieszkanie własnościowe należące do zmarłego spadkodawcy może przejść na rzecz spadkobierców ustawowych?

Przepisy prawa nie przewidują w tej sytuacji jakichkolwiek odstępstw ani szczególnych regulacji. Mieszkanie własnościowe może wchodzić w skład spadku i być przedmiotem dziedziczenia na zasadach ogólnych dziedziczenia ustawowego.

Jeżeli spadkodawca będący w chwili śmierci właścicielem mieszkania własnościowego nie pozostawił po sobie testamentu lub pozostawiony testament z innych przyczyn nie będzie mógł stanowić skutecznej podstawy do dziedziczenia przez powołanych w nim spadkobierców, to do dziedziczenia mieszkania dojdą spadkobiercy ustawowi według porządku dziedziczenia uregulowanego w przepisach Kodeksu cywilnego i zasad omówionych wyżej.

Odrzucenie spadku

Sam fakt, że określona osoba jest spadkobiercą ustawowym, która zostaje na mocy przepisów powołana do dziedziczenia spadku po zmarłym spadkodawcy, nie oznacza jeszcze, że spadek ten musi otrzymać. Każdy powołany do spadku posiada bowiem uprawnienie do odrzucenia spadku.

Od momentu, w którym spadkobierca dowie się o tytule powołania do spadku, zaczyna biec 6-miesięczny termin na złożenie oświadczenia w przedmiocie przyjęcia bądź odrzucenia spadku. Jeżeli spadkobierca chce przyjąć spadek poprzez złożenie oświadczenia, to ma do wyboru tzw. przyjęcie proste spadku lub przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Przyjęcie proste oznacza przyjęcie całego udziału spadkowego, tj. bez jakiegokolwiek ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkodawcy. Oznacza to, że w sytuacji, gdyby spadkobierca złożył oświadczenie o prostym przyjęciu spadku, a zobowiązania po spadkodawcy przewyższałyby wartość spadku, to będzie on odpowiadał za te zobowiązania całym swoim majątkiem.

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza chroni natomiast spadkobiercę przed odpowiedzialnością za długi przewyższająca wartość spadku. Jego odpowiedzialność za długi (zobowiązania) związane ze spadkiem będzie ograniczała się wówczas wyłącznie do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku, czyli do wartości spadku.

Co w sytuacji, gdy w terminie 6 miesięcy od dnia dowiedzenia się o tytule powołania do spadku spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia?

Obecnie, po zmianach przepisów Kodeksu cywilnego z 2015 r., brak złożenia oświadczenia skutkuje tym, że spadkobierca przyjmuje taki spadek, lecz z dobrodziejstwem inwentarza. Z tej przyczyny mówi się o potocznie o tzw. „milczącym” przyjęciu spadku.

Jest to jednak istotna zmiana w stosunku do wcześniejszego stanu prawnego, ponieważ przed nowelizacją brak złożenia oświadczenia w terminie 6 miesięcy skutkował prostym przyjęciem spadku (bez ograniczenia odpowiedzialności).

Częstokroć stanowiło to przyczynę dramatów ludzkich, którzy nieświadomi konsekwencji związanych z brakiem złożenia oświadczenia dziedziczyli ogromne długi, nie będąc ich w stanie spłacić. Obecnie osoby, które znajdą się w analogicznej sytuacji, są zatem niejako chronione przez przepisy.

Należy podkreślić, że „milczące” przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ma zastosowanie tylko do spadków otwartych od dnia 18 października 2015 r., czyli tych spadków, w przypadku których spadkodawca zmarł 18 października 2015 r. i później.

Jeżeli spadkodawca zmarł przed dniem 18 października 2015 r., to „milczące” przyjęcie spadku (brak złożenia oświadczenia) jest związane także z odpowiedzialnością za długi spadkobierców niezależnie od wartości samego spadku.