Odnowienie zobowiązania

Nowacja wykazuje bardzo duże podobieństwo do siostrzanej dla niej instytucji jaką jest świadczenie w miejsce wypełnienia (art. 453 KC). Dzieje się tak z racji tego, że zarówno datio in solutum jak i odnowienie skutkują wygaśnięciem pierwotnego zobowiązania. Jednak między tymi instytucjami istnieje bardzo ważna różnica. W przypadku nowacji, gdy wygasa stare zobowiązanie, to jednocześnie dochodzi do powstania nowego zobowiązania, mającego za cel spełnienie świadczenia w przyszłości.

W przypadku świadczenia w miejsce wypełnienia, to dłużnik, jeżeli wierzyciel się na to zgodzi, spełnia inne świadczenie (wtórne) w miejsce tego, które pierwotnie miał świadczyć, a dług w ogóle na ten moment nie wygasa. Następną bardzo istotną różnicą dotyczącą porównywanych instytucji jest ich skutek, który przy nowacji następuje już z chwilą zawarcia umowy prowadzącej do powstania nowego obowiązku (w tym sensie skutek następuje solo consensu). Natomiast przy datio in solutum wspominany skutek w postaci wygaśnięcia pierwotnego zobowiązania zachodzi dopiero przy spełnieniu nowego świadczenia.

Czym jest nowacja?

Nowacja ściślej mówiąc jest zdarzeniem cywilno-prawnym, które prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania w inny sposób niż spełnienie wynikającego z treści umowy świadczenia. Polega ona na umorzeniu wcześniej istniejącego zobowiązania, za uprzednią zgodą wierzyciela poprzez zaciągnięcie nowego zobowiązania , w którym dłużnik obliguje się spełnić inne świadczenie lub nawet te same, które pierwotnie miał spełnić ale z innej podstawy prawnej.

Nowację obok świadczenia w miejsce wypełnienia można klasyfikować jako jeden z tak zwanych surogatów (inaczej czynności zamiennych) świadczenia, które powodują wygaśniecie zobowiązania pomimo tego, że dłużnik nie uczynił tego do czego był zobowiązany treścią pierwotnego zobowiązania. Charakterystyczne dla odnowienia jest jednak to, iż dłużnik zaspokaja interes wierzyciela nie poprzez spełnienie innego świadczenia ale przez zaciągnięcie kolejnego zobowiązania .

Nowacja zgodnie z regułą ogólną jest czynnością kauzalną (zazwyczaj solvendi causa lecz nic nie stoi na przeszkodzie, aby przyczyna była inna) i przysporzeniem, które czyni się w celu uwolnienia się od uprzednio istniejącego długu. Patrząc na tę kwestię inaczej jest to także umowa układająca w inny sposób już istniejący między stronami stosunek zobowiązaniowy. Przy czym owe nowe ułożenie ma charakter jednostronnie zobowiązujący, ponieważ w skutek czynności prawnej dług powstaje tylko po stronie dłużnika.

Należy nadmienić także, iż odnowienia można dokonać w każdej formie stadialnej stosunku zobowiązaniowego. Nic nie stoi na przeszkodzie by instytucja nowacji mogła dotyczyć tylko oznaczonego zakresu zobowiązania. Także o ile dla samego zobowiązania nie jest przewidziana forma szczególna, to sama nowacja według zasad ogólnych też nie wymaga żadnej formy szczególnej.

Kiedy czynność nowacji nie okaże się nieważna?

Aby czynność nowacji nie okazała się nieważna, muszą być spełnione pewne warunki. Musi zostać zaciągnięte nowe zobowiązanie oraz, co pozostaje w bezpośrednim związku, musi istnieć uprzednie ważne zobowiązanie. Również koniecznym jest wystąpienie animus novandi, czyli zamiaru stron co do umorzenia uprzedniego zobowiązania poprzez zawarcie nowego (wyr. SN. IV CSK 191/2006). Ponadto istnieje ugruntowane stanowisko judykatury, w którym przyjęto, iż jeżeli nowe zobowiązanie okaże się nie ważne to stare nie zostaje umorzone.

Natomiast gdy uprzednie zobowiązanie było wzruszalne w takim sensie, że było dotknięte wadami, które były dłużnikowi znane to zawarcie umowy nowacyjnej ma taki skutek, że nie można wzruszyć starej umowy. A więc na przykład gdy będzie miała miejsce sytuacja, gdzie strona mogła się powołać na istotny błąd i przez to miała możliwość wykonania uprawnienia prawo kształtującego w postaci uchylenia się od skutków oświadczenia woli to po dokonaniu nowacji z tej przyczyny uprawnienie do tego wygasa.

Chwilą, w której dochodzi do odnowienia jak wynika wprost z art. 506 § 1 jest zaciągnięcie nowego zobowiązania, dlatego też precyzyjnie określając do odnowienia dokładnie dochodzi w momencie gdy dłużnik w porozumieniu z wierzycielem zawiera nową umowę, której treścią jest nowe zobowiązanie.

Z analizy art. 506 § 1 również wynika, iż zmiana będąca skutkiem nowacji może występować w dwóch wariantach.

To znaczy można zmienić albo świadczenie albo źródło świadczenia. Inaczej mówiąc może się zdarzyć tak, że dłużnik mocą nowej umowy decyduje się spełnić nowe świadczenie (wyr. SN. sygn. I CKN 315/98 ; II CSK 458/2007) jak również może mieć miejsce sytuacja w której dłużnik zobowiąże się spełnić to samo co pierwotnie lecz z innej podstawy prawnej (wyr. SN sygn. IV CSK 356/2006). Nic nie stoi także na przeszkodzie by dłużnik spełnił inne świadczenie z innej podstawy prawnej, ponieważ skoro może spełnić to samo tylko z innej postawy prawnej to tym bardziej może spełnić inne świadczenie z innej podstawy prawnej (argumentum a fortiori).

Z dalszej analizy art. 506 KC wynika także, iż w przypadku pierwszego wyżej wymienionego wariantu nowopowstałe zobowiązanie powinno mieć inną teść od tej jaka była zawarta w uprzednim zobowiązaniu. Natomiast przepisy nie określają jak bardzo ta treść musi być zmieniona w stosunku do poprzedniego węzła obligacyjnego. Więc jest to kwestią w dużym stopniu uznaniową, jak daleko musi pójść zmiana by można było mówić o tym, iż nastąpiło odnowienie (wyr. SN sygn. IV CKN 862/2000; II CSK 458/2007).

Obecnie króluje pogląd, iż odmienność świadczenia powinna zajść tak dalece aby wierzyciel rzeczywiście otrzymał od dłużnika coś nowego, o czym pierwotnie nie było mowy np. traktor zamiast kombajnu. Natomiast pod taką zmianę co do zasady nie można kwalifikować tylko zmiany sposobu świadczenia lub czasu albo miejsca. Również zmniejszenie lub zwiększenie wielkości albo zakresu świadczenia generalnie nie będzie istotną zmianą. Taką zmianą treści zobowiązania nie będzie także wzbogacenie go o inne instytucje prawa cywilnego takie jak kara umowna (art. 484 KC), zadatek (art. 394 KC) czy odstępne (art. 396).

Powszechnie się również przyjęło, że w przypadku gdy chodzi o wcześniej wspomniany wariant drugi. Gdy stronom przyświecał cel zmiany źródła zobowiązania to zmiany co do treści zobowiązania nie muszą być tak wielkie jak przy pierwszym. Jednak sama modyfikacja czasu, miejsca lub innej tego typu okoliczności nie może wywołać skutku w postaci odnowienia. (wyr. SN. z sygn. II CSK 458/2007; IV CKN 862/2000). Inaczej mówiąc zmiana musi dotknąć elementu przedmiotowo istotnego ( wyr. SN. Sygn. I CKN 315/98).

W jednym przypadku odnowienie będzie mieć szczególny charakter, a mianowicie, gdy dłużnik wręczając wierzycielowi weksel lub czek (dokument ucieleśniający wierzytelność) będzie chciał dokonać nowacji. W takim wypadku art. 506 § 2 KC stanowi przytaczając kodeks , że w razie wątpliwości poczytuje się, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie stanowi odnowienia. Dotyczy to w szczególności przypadku gdy wierzyciel otrzymuje weksel lub czek. Taka konstrukcja językowa stanowi regułę interpretacyjną, która zakazuje domniemania istnienia odnowienia. Jednak dokonanie nowacji w ten sposób nie jest niemożliwe tylko do tego potrzebny jest jeszcze jeden element. Wcześniej wspomnianym elementem jest umowa stron co do takiego sposobu wcielenia w życie tej instytucji. (wyr. SN. sygn. II CRN 160/94 i wyr. SA. w Katowicach I ACr 436/94).

Zamiar nowacji

Jednym z koniecznych warunków odnowienia będącym esencjalnym elementem tej instytucji jest zamiar nowacji (animus novandi). W Kodeksie Cywilnym jest wyraźnie sformułowane, że zamiaru tego nie można domniemywać. Innymi słowy nie można zakładać w sytuacji wątpliwej, że celem nowej czynności prawnej jest zamiar wygaszenia starego zobowiązania i w jego miejsce zobligowanie się do nowego. Zakaz ten jest pośrednio wyprowadzany z wcześniej wspomnianego art. 506 § 2 zdanie pierwsze. W skutek tego należy przyjąć, że wystąpiła zmiana obecnego stosunku zobowiązaniowego przy zachowaniu jego tożsamości bądź powstało zupełnie nowe zobowiązanie jednak z zastrzeżeniem, iż nie doszło do umorzenia dotychczasowego (wyr. SN sygn. II CSK 407/2007)

Granice tego zakazu domniemania tracą jednak na ostrości (za wyjątkiem sytuacji z wekslem i czekiem) poprzez ugruntowane interpretacje zwarte w obecnie panującym stanowisku judykatury. W którym artykułuje się, że gdy elementy przedmiotowo istotne umowy zmieniają się tak dalece, że jej treść ukształtowana jest odmiennie od tego, co było pierwotnie to zamiar nowacji wynika już z samej zaistniałej zmiany i nie trzeba go w tym momencie wyraźnie wskazywać czy osobno deklarować. Tłumaczy to się tym, iż jeżeli dłużnik wraz z wierzycielem zmieniają w ich ocenie przedmiotowo istotną dla nich część umowy (wyraźnie się tu podkreśla subiektywizm) z poprzedniego stosunku zobowiązaniowego to istnieje z ich strony chęć umorzenia uprzedniego stosunku zobowiązaniowego. Z tego wynika także, iż do umowy, która w wyniku tak dalekich przekształceń straciła swój uprzedni charakter nie można stosować norm prawnych, które ją pierwotnie regulowały (wyr. SN. sygn. II CK 493/2002).

Na koniec warto wspomnieć, że zgodnie z orzecznictwem, nic nie stoi na przeszkodzie aby umowa o odnowienie był zawarta pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu (wyr. SN. sygn. V CK 293/2003).