Ograniczenia i niedopuszczalność stosowania tymczasowego aresztowania

Tymczasowe aresztowanie jest obecnie jednym z dwóch najczęściej stosowanych środków zapobiegawczych chociaż jego stosowanie zostało ograniczone do szczególnych sytuacji wskazanych w ustawie. W celu zapobiegnięcia nadmiernemu i niesłusznemu stosowaniu aresztu, ustawodawca wprowadził w stosunku do tej instytucji kilka unormowań dodatkowo ograniczających lub całkowicie uniemożliwiających jej stosowanie.

Przede wszystkim, zgodnie z przepisem artykułu 257 § 1 k.p.k. „tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy wystarczający jest inny środek zapobiegawczy”. Analizując ten przepis nie da się nie zauważyć, że tymczasowe aresztowanie należy stosować, ale również przedłużać okres jego stosowania, tylko wtedy, gdy inne wolnościowe (nieizolacyjne) środki zapobiegawcze nie dają szansy skutecznego wypełnienia celów, dla których zostały one wraz z tymczasowym aresztowaniem wprowadzone do Kodeksu postępowania karnego.[1]

Dodatkowo, według 257 § 2 k.p.k., sąd może zastrzec, że tymczasowe aresztowanie ulegnie zmianie z chwilą złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia majątkowego, co jest przejawem zasady minimalizacji środków zapobiegawczych i zasady proporcjonalności.[2] W doktrynie pojawiają się także inne głosy, wskazujące, że tzw. favor libertatis wymagałby, aby aresztowanie następowało pod warunkiem zawieszającym, a nie rozwiązującym. Zatem efektywne rozpoczęcie wykonania aresztowania powinno mieć miejsce dopiero, gdyby w określonym przez sąd terminie nie zostało złożone poręczenie majątkowe. Wnioskować z tego można, że w omawianym przepisie zawarto tylko pozorną preferencję dla wolności człowieka.

Zgodnie z przepisem art. 259 § 1 k.p.k.

Jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności:

• spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo,
• pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.

Powyższy przepis świadczy o tym, iż szczególny charakter i wyjątkowość instytucji tymczasowego aresztowania nakazuje uwzględniać przy jej stosowaniu wyjątkowe okoliczności dotyczące oskarżonego lub jego rodziny, które w efekcie mogą spowodować nadmierne zaostrzenie dolegliwości aresztowania.

Są to negatywne przesłanki o charakterze względnym. Obejmują one zarówno sytuacje, gdy środek nie został jeszcze zastosowany, jak i zdarzenia, które wystąpiły już w trakcie jego trwania, co powinno skutkować odstąpieniem (uchyleniem) od tymczasowego aresztowania.

Przesłanka wyrażona w punkcie pierwszym omawianego przepisu dotyczy tylko oskarżonego i związana jest z jego stanem zdrowia, przy czym prawidłowa jej ocena wymaga zbadania stanu zdrowia i ewentualnej możliwości przebywania oskarżonego w warunkach izolacji więziennej.[3] Przesłanka zostaje spełniona, gdy zastosowanie lub zaniechanie uchylenia aresztowania mogłoby spowodować poważne niebezpieczeństwo dla jego życia, ale nie, jeżeli zagrożenie życia i zdrowia aresztowanego wynika z samookaleczenia.[4]

Z kolei druga przesłanka dotyczy zarówno oskarżonego jak i jego rodziny, a przez „wyjątkowo ciężkie skutki” należy rozumieć, inne, nie związane ze zdrowiem oskarżonego jego sytuacje rodzinne, np. fakt pozostawiania jedynym żywicielem rodziny, potrzeba wykonywania niezbędnych sezonowych prac w rolnictwie i tym podobne.

Kiedy nie stosuje się tymczasowego aresztowania?

Tymczasowego aresztowania nie stosuje się również wtedy, gdy „na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonywania lub karę łagodniejszą albo, że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary bez warunkowego zawieszenia”.

Zakaz stosowania tymczasowego aresztowania zawarty w tym przepisie jest związany z tzw. dyrektywą proporcjonalności w stosowaniu tymczasowego aresztowania, która zakłada, że nie należy stosować tymczasowego aresztowania, gdy oskarżonemu grozi niezbyt wysoka kara. Świadczy to o tendencji ustawodawcy do stosowania tymczasowego aresztowania tylko w ostateczności.[5]

Stosownie do przepisu art. 259 § 3 k.p.k. „tymczasowe aresztowanie nie może być orzeczone także wtedy, gdy przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nie przekraczającą roku”. Stosowanie tymczasowego aresztowania do sprawców przestępstw małej wagi mogłoby powodować niekorzystny stan dla konkretnego procesu, gdyż jego trwanie mogłoby spowolnić działanie organów ścigania. Należy jednak nadmienić, że zgodnie z przepisem 259 § 4 k.p.k. ograniczenie to (odnoszące się także do art. 259 § 2 k.p.k.) nie ma zastosowania w przypadku, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości.

Na koniec tytułem przykładu należy wspomnieć również o istotnym ograniczeniu w stosowaniu tymczasowego aresztowania przewidzianym w artykule 260 k.p.k, stanowiącym, że „jeżeli stan zdrowia oskarżonego tego wymaga, tymczasowe aresztowanie może być wykonywane tylko w postaci umieszczenia w odpowiednim zakładzie leczniczym”.

Powyższe uregulowania niewątpliwie są rozwiązaniem słusznym i zasadnym. Tymczasowe aresztowanie nie jest bowiem karą i, co do zasady, nie jest stosowane w celu izolacji osób niebezpiecznych dla społeczeństwa. Nie może też pełnić funkcji represyjnej, powinno jedynie zapewniać nieskrępowany przebieg procesu.

[1] A. Murzynowski, Refleksje na temat zmian w przepisach dotyczących stosowania tymczasowego aresztowania, Prokuratura i prawo 1997, nr 1, s. 14.

[2] D. Dudek, Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie, Lublin 1999, s. 301.

[3] P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz do artykułów 1-296, Warszawa 2004, s. 1064.

[4] Ibidem, s. 1064.

[5] P. Kruszyński, Tymczasowe aresztowanie (w:) Nowe uregulowania prawne w Kodeksie postępowania karnego z 1997 r., red. P. Kruszyński, Warszawa 1999, , s. 232.