Pojęcia czynność prawnej i oświadczenia woli – jak rozumieć?

W większości prawniczych tekstów prawnych ( dotyczących przede wszystkim prawa prywatnego ) możemy często natknąć się na dwa pojęcia, a mianowicie na pojęcie czynności prawnej i oświadczenia woli.

Te dwie instytucje, zawarte w części ogólnej kodeksu cywilnego (odpowiednio artykuły: 56 i 60k.c.) są pojęciami absolutnie niezbędnymi do zrozumienia konstrukcji i działania polskiego prawa prywatnego.

Zostały bowiem przez ustawodawcę uznane za pewne pojęcia główne, pojęcia osi, wokół których kręci się całe polskie prawo prywatne i całość stosunków prywatnoprawnych, tworzonych, zgodnie ze swobodą regulowania prawnych stosunków, przez podmioty prawa prywatnego ( a więc przede wszystkim osoby fizyczne, ale również osoby prawne i tzw. ułomne osoby prawne, czyli jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, którym jednak osobne ustawy nadają zdolność prawną ).

Na samym wstępie należy zaznaczyć, iż o ile ze zrozumieniem instytucji oświadczenia woli nie ma większych problemów ( została bowiem zdefiniowana w art.60k.c. ), to czynność prawna budzi już duże większe problemy, jako że cechuje się bardzo wysokim poziomem abstrakcji oraz nie doczekała się do tej pory, jednej ogólnie obowiązujące definicji kodeksowej.

Czynność prawna na tle innych państw

Próbę zobrazowania tej instytucji należy zacząć od stwierdzenia, iż nie każdy system prawny tym pojęciem się posługuje. Kraje takie jak Francja lub systemy common law albo w ogóle się tym pojęciem nie posługują albo instytucja ta w swoim użyciu jest zredukowana to minimum. Pojęcie czynności prawnej istnieje w krajach, w których obowiązuje germański system prawa prywatnego ( a więc oczywiście Niemcy czy właśnie Polska).

Podział ten wywodzi się jeszcze z XIX wieku – pojęcie to zostało stworzone przez tzw. pandekstystyczną ( niemiecką ) szkołę prawa, której myśl nie wpłynęła ani na prawo anglosaskie ani Francuskie ( należy przypomnieć iż Francja od 1804 roku miała już swój własny kodeks cywilny, zwany Kodeksem Napoleona ). Istota pojęcia czynności prawnej jest więc nierozerwalnie związana z 4-częściową budową kodeksu cywilnego, z wyakcentowaną częścią ogólną, zawierającą abstrakcyjne i generalne definicje regulujące cały system prawa prywatnego.

Z kolei kraje anglosaskie nie mają w ogóle ( w większości ) kodeksów cywilnych w naszym rozumieniu, a kodeks francuski zbudowany jest w.g. całkiem innego schematu, ze znacznie bardziej przystępnym podziałem na przepisy dotyczące: osób, rzeczy i dziedziczenia. W tych systemach prawnych, cechujących się małym poziomem abstrakcyjności pojęć prawniczych, osią systemu prawa prywatnego jest umowa obligacyjna ( która w polskim kodeksie cywilnym jest uregulowana w Księdze III – Zobowiązania i jest tylko jednym typem czynności prawnych).

W Polsce jednak, ponieważ nasz kodeks cywilny jest wzorowany na niemieckim (BGB) wprowadzono pandektystyczną, 4 częściową strukturę ( prawo rodzinne i opiekuńcze jest bowiem uregulowane w osobnym kodeksie, mimo że należy do prawa cywilnego) wraz z całym katalogiem abstrakcyjnych pojęć, z czynnością prawną na czele.

Jak to już zostało wspomniane, podstawowy przepis regulujący pojęcie czynności prawnej, art. 56k.c, nie zawiera wcale jej definicji, a definiuje jedynie jakie są skutki skutecznej czynności prawnej. Z tego przepisu, doktryna prawnicza wypracowała szereg, bardziej lub mniej zrozumiałych, definicji1.

Definicje czynności prawnej

Najbardziej wyróżniającymi się definicjami czynności prawnej są definicje prof. Radwańskiego i prof. Woltera – odpowiednio:

Czynność prawna to pewna czynność konwencjonalna (czyli zachowanie prawne, której pewne reguły nakazują przypisać określony sens i skutek), skonstruowana przez system prawny i dokonana przez podmiot prawa, która to czynność określa skutki i konsekwencje prawne tego zdarzenia;2

Czynność prawna to pewien stan faktyczny, zawierający co najmniej jedno oświadczenie woli i który prowadzi do pewnych skutków prawnych, a więc do powstania, ustania lub zmiany stosunku prawnego.3

Widać, iż definicje te, mimo że pozornie bardzo różne, tak naprawdę instytucję tą definiują w podobny sposób. W sposób najbardziej ogólny należy stwierdzić, iż czynność prawna to jeden z typów zdarzenia prawnego, czyli aktu działania podmiotu prawa prywatnego, poprzez który podmiot ten zmierza do wywołania pewnego skutku prawnego.

Czynność prawna jest więc prawną instytucją, w ramach której podmioty prawa wywołują skutki prawne. Instytucja ta służy do ograniczania swobody kształtowania skutków prawnych, bowiem zgodnie z art.58k.c. czynność prawna, sprzeczna z prawem lub mająca na celu obejście prawa a także sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważna.

Dodatkowe ograniczenia wprowadza przepis artykułu 57k.c., który stwierdza, iż nie można poprzez czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia do przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa, jeżeli zgodnie z powszechnie obowiązującym prawem, uprawnienie to jest zbywalne.

Widać więc, iż faktycznie podmioty prawa nie mogą dokonać wszystkich czynności w.g. ich woli, bowiem ich działania nie mogą byś sprzeczne z instytucją czynności prawnej (co w istocie oznacza, że nie mogą być sprzeczne z przepisami prawa). Można podsumować, iż sens istnienia instytucji czynności prawnej ogranicza zasadę autonomii i swobody woli podmiotów prawa prywatnego w kształtowaniu łączących ich stosunków prawnych, nie zezwalając tym podmiotom na zachowania sprzeczne z prawem.

Definicja oświadczenia woli

Pojęcie oświadczenia woli zostało natomiast zdefiniowane z kodeksie cywilnym. Zgodnie bowiem z art.60k.c. oświadczenie woli jest to przejaw woli osoby dokonującej czynności prawnej, która to wola może wyrażać się poprzez każde zachowanie tej osoby, pod warunkiem, że w sposób dostateczny ujawnia jej wolę.

Jak więc widzimy, oświadczenie woli jest pojęciem węższym od czynności prawnej, bowiem jest koniecznym elementem wchodzącym w skład każdej czynności prawnej. To właśnie oświadczenie woli zawiera w sobie treść całej czynności prawnej i określa jej skutki i konsekwencje prawne. Często można spotkać się z zamiennym używaniem tych dwóch pojęć.

Jest to oczywiście błąd, bowiem faktycznie są takie czynności prawne, które składają się tylko z jednego oświadczenia woli i wtedy będą to pojęcia tożsame – w przypadku jednostronnych czynności prawnych ( np. sporządzenie testamentu czy wypowiedzenie stosunku umownego ). Jednakże zazwyczaj, żeby czynność prawna doszła do skutku muszą zaistnieć co najmniej dwa oświadczenia woli ( co najmniej, bowiem istnieją czynności prawne dwustronne – najbardziej charakterystycznym przejawem jest oczywiście umowa, ale również czynności wielostronne, czyli uchwały ).

Oświadczenie woli – przykłady

W celu lepszego zobrazowania, posłużymy się tutaj najbardziej podstawowym z możliwych przykładów, czyli zawarciem umowy sprzedaży w sklepie:

Cała umowa sprzedaży jest jedną czynnością prawną. Jednakże żeby umowa ta doszła do skutku, potrzebne jest odpowiednie zachowanie dwóch osób – sprzedającego i kupującego. Zachowania tych osób, to właśnie będą oświadczenia woli. Zarządzanie odpowiedniego towaru i zapłata ceny będzie oświadczeniem woli kupującego. Wydanie towaru będzie oświadczeniem woli sprzedawcy. Czynność prawna została więc zawarta dopiero po wymianie dwóch zachowań, ujawniających wolę osób ją dokonujących, czyli oświadczeń woli.

Oświadczenie woli należy również odróżniać od tzw. zachowań zbliżonych do oświadczeń woli. Przez to pojęcie rozumiem przejawy uczuć czy oświadczenia wiedzy. Co do zasady, te działania nie mają na celu wywołania skutków prawnych, a więc nie można ich uznać za oświadczenia woli.

Jednakże w przypadku rozbieżności, co może być uznane za oświadczenie woli a co nie, należy stosować ogólną regułę interpretacyjną zawartą w art.65KC, która stwierdza iż oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak wymagają tego, ze względu na okoliczności w których oświadczenie to zostało złożone, ustalone zwyczaje i zasady współżycia społecznego.

Źródła:

1W celu bliższego zapoznania się z różnymi definicjami czynności prawnej, warto zajrzeć do: Z. Radwański, „System prawa prywatnego. Tom 2. Prawo cywilne. Część ogólna.” str.34, wyd. 2 Warszawa 2008, C.H.Beck

2Z. Radwański, Prawo Cywilne – część ogólna, nr boczny 463, wyd.10, Warszawa 2009, C.H. Beck

3A.Wolter, J.Ignatowicz, K.Stefaniuk, Prawo Cywilne – zarys części ogólnej, Warszawa 1996, s.237