Postępowanie przyspieszone a gwarancje praw oskarżonego

Postępowania szczególne wyodrębnia się, o czym przesądza ustawa, przede wszystkim ze względu na potrzebę zróżnicowania sił i środków w zależności od wagi i charakteru przestępstwa, uproszczenia oraz odformalizowania niektórych instytucji.[1] Postępowanie przyspieszone nie jest novum w Kodeksie Postępowania Karnego, jednak w dzisiejszym kształcie tryb ten został wprowadzony dopiero w 2006 r. Już na wstępie należy zaznaczyć, iż nie jest on trybem obligatoryjnym, bowiem przepis art. 517b § 1 k.p.k. wyraźnie wskazuje, że jest to tylko jedna z możliwości, nawet wtedy, gdy istnieją przesłanki do jego uruchomienia.

Uproszczenia postępowania przyspieszonego mogą budzić wątpliwości co do zagwarantowania oskarżonemu jego praw. W trybie przyspieszonym pominięto, celowo, postępowanie przygotowawcze. Dochodzenie w trybie przyspieszonym można ograniczyć do niezbędnego zakresu, to jest czynności dowodowych, które w danej sprawie są nieodzowne, a najczęstszym sposobem zakończenia postępowania w omawianym trybie będzie skierowanie do sądu wniosku o rozpoznanie sprawy w tym trybie, który zastępuje akt oskarżenia.[2] Pisemny wniosek o rozpoznanie sprawy sporządza i wnosi do sądu Policja, zawiadamiając o tym niezwłocznie prokuratora (art. 715d § 1 k.p.k.).

Do przesłanek, które umożliwiają uruchomienie trybu przyspieszonego należą:

1. popełnienie przestępstwa podlegającego rozpoznaniu w tym postępowaniu;
2. ujęcie sprawcy na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem;
3. zatrzymanie go i w ciągu 48 godzin doprowadzenie do sądu i przekazania temu organowi z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym.

Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego postępowanie przyspieszone jest zatem dopuszczalne w sprawach, które mogą być rozpoznane w trybie uproszczonym, a więc takich w których prowadzone jest dochodzenie (art. 517b § 1 k.p.k.) oraz o czyny prywatnoskargowe, jeżeli miały one charakter chuligański (art. 517b § 2 k.p.k.). Definicja czynu o charakterze chuligańskim została zawarta w przepisie art. 115 § 21 k.k., zgodnie z którym charakter ten mają występki polegające na umyślnym zamachu na zdrowie, wolność, cześć lub nietykalność cielesną, bezpieczeństwo powszechne, działalność instytucji państwowych lub samorządu terytorialnego, porządek publiczny, albo na umyślnym niszczeniu, uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy, jeżeli sprawca działa publicznie i bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie porządku prawnego.

Ujęcie na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem

Pojęcie „ujęcie na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem” należy rozumieć jako schwytanie oskarżonego w chwili usiłowania lub dokonywania przestępstwa, względnie w wyniku pościgu za nim, jednak pomiędzy czynem a pościgiem musi zachodzić nieprzerwana ciągłość czasowa.[3] W tym przypadku zostały pominięte przesłanki z przepisu art. 244 § 1 k.p.k., tj. uzasadnione przypuszczenie, że osoba zatrzymana popełniła przestępstwo i uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się albo zatarcia śladów przestępstwa.

Należy jednak nadmienić, iż ostatnia przesłanka koresponduje z art. 41 ust. 3 Konstytucji RP oraz art. 248 § 1 i 2 k.p.k., których przepisy określają maksymalny czas zatrzymania na podstawie decyzji organu pozasądowego (zatrzymany musi być niezwłocznie zwolniony, gdy 48 godzin od zatrzymania zostaną przekroczone), a samo przekazanie podejrzanego do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym oznacza wszczęcie postępowania jurysdykcyjnego, gdzie wszelkie decyzje podejmuje już tylko sąd.[4]

Sąd (jednoosobowo) powinien rozpoznać sprawę w ciągu 24 godzin od przekazania mu oskarżonego wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym. Termin ten nie jest wskazany wprost w rozdziale dotyczącym postępowania przyspieszonego. Wynika on jednak, o czym była już mowa wcześniej, z terminów przewidzianych dla zatrzymania procesowego, określonych w przepisach art. 248 § 1 i § 2 k.p.k.[5]

Faktyczny brak fazy wstępnej kontroli oskarżenia powoduje, iż o wszystkich kwestiach związanych z dopuszczalnością procesu sąd decyduje bezpośrednio przed rozprawą główną lub w jej toku. Jeżeli stwierdzi, że sprawa nie podlega rozpoznaniu w trybie przyspieszonym lub nie można jej rozpoznać z zachowaniem dopuszczalnego czasu przerw, rozpoznaje sprawę w dalszym ciągu w trybie uproszczonym.[6]

Znaczące jest, że w sferze sądowego stadium procesu następuje modyfikacja kwestii przerywania rozprawy, a mianowicie Kodeks przewiduje możliwość wielokrotnego przerywania rozprawy byle tylko łączny czas trwania tych przerw nie przekraczał 14 dni, co uznaje się za rozwiązanie bardzo praktyczne.[7]

Dyżury adwokackie

Istotną zmianą, która została wprowadzona nowelizacją w 2006 roku jest brak obligatoryjnej obrony. Osoba podejrzana albo oskarżona oczywiście może korzystać z pomocy obrońcy z wyboru, jednak dynamika postępowania przyspieszonego może w praktyce uniemożliwiać jego ustanowienie. Z tego powodu ułatwiono oskarżonemu szybkie znalezienie pomocy prawnej poprzez wprowadzenie obowiązku pełnienia dyżurów adwokackich.[8]

Celem wprowadzenia regulacji dotyczących postępowania przyspieszonego było przede wszystkim rozwiązanie problemów nasilającej się przestępczości i przewlekłości procesów. Jako główne zalety podnosi się zwłaszcza szybkość i duże uproszczenie procedur, które zwiększają skuteczność oddziaływania zarówno na sprawcę, jak i społeczeństwo.[9] W żadnym przypadku nie zostaje jednak naruszona istota praw i wolności jednostki skutkująca ich unicestwieniem, zawsze bowiem pozostaje sfera, w której jest możliwe korzystanie z nich.

Zawsze należy jednak pamiętać o wyjątkowym charakterze postępowania przyspieszonego oraz o jego wpływie gwarancje praw oskarżonego. Tylko prawidłowo rozumiane i przeprowadzone postępowanie przyspieszone może stanowić podstawę i zarazem istotę sprawiedliwego procesu, nie ingerującego przesadnie w uprawnienia oskarżonego.

[1] J. Bielański, Postępowanie nakazowe według nowego ustawodawstwa karnoprocesowego. Zagadnienia wybrane (w:) Nowa kodyfikacja prawa karnego, red. L. Bugunia, Wrocław 2001, s. 57.

[2] W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2012, s. 622-623.

[3] T. Nowak, Postępowania szczególne w polskim procesie karnym, Poznań 1976, s. 48.

[4] P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Tom III. Komentarz do artykułów 468-682, Warszawa 2012, s. 135.

[5] B. Dudzik, Postępowanie przyspieszone w Kodeksie postępowania karnego, Prokurator 2007, nr 1, s. 41.

[6] W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2012, s. 628.

[7] T. Grzegorczyk, Nowy model postępowania przygotowawczego w sprawach karnych, Prokuratura i Prawo 2010, nr 4, s. 22.

[8] P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Tom III. Komentarz do artykułów 468-682, Warszawa 2012, s. 191.

[9] A. Gaberle, Postępowanie przyspieszone w polskim procesie karnym (na tle wymagań ustawy oraz badań praktyki), Warszawa-Kraków 1975, s. 23.