Prawo własności i jego ochrona w prawie UE

Prawo własności jest podstawowym prawem rzeczowym, którego doniosłość podkreślana jest szczególnie chroniącymi je prowizjami w praktycznie wszystkich europejskich porządkach prawnych. Również na poziomie unijnym jego waga została dostrzeżona, czyniąc je obiektem ochrony. Niezbyt bogate regulacje zawarte w unijnych aktach praw pierwotnego rekompensuje bogate orzecznictwo. Jak z niego wynika, prawo własności nie ma jednak charakteru absolutnego.

Prawo własności w prawie UE oraz jego zakres

Prawu własności poświecony jest artykuł 17 karty Praw Podstawowych. Zgodnie z nim, każdy ma prawo do władania i rozporządzania legalnie nabytym mieniem, a pozbawienie własności może nastąpić jedynie w interesie ogólnym, w sytuacjach określonych przez prawo, oraz za odszkodowaniem. Ograniczeniu ze względu na interes ogólny może również podlegać korzystanie
z mienia. Karta Praw Podstawowych poddaje ochronie również prawo własności intelektualnej, jednak ta kwestia jest tematem odrębnym.

Zarówno ze sformułowania artykułu 17 KPP, jak i z orzecznictwa Trybunału wynika, że prawo własności należy rozumieć szeroko, w każdym razie szerzej, niż ma to miejsce np. w polskim prawie cywilnym. Może być ono sprecyzowane jako ogół przysługujących jednostce praw majątkowych,
z pewnymi wyłączeniami, dotyczącymi niektórych przywilejów przedsiębiorców, takich jak dopłaty do cen produktów rolnych czy limity importowe/eksportowe.

Charakter prawa własności w orzecznictwie TSUE

TSUE poświecił prawu własności szereg orzeczeń, z których w pierwszej kolejności wskazać należy orzeczenie w sprawie C-4/73 Nold. Przede wszystkim, jako prawo podstawowe zagwarantowane
w aktach konstytucyjnych państw członkowskich, uznał je za ogólną zasadę prawa UE mimo, że Traktaty nie zawierały o nim żadnej wzmianki. Następnie, Trybunał określił charakter prawa własności, oparty na analizie jej społecznej funkcji. W rezultacie, prawo to nie może mieć charakteru absolutnego – może podlegać pewnym ograniczeniom uzasadnionym interesem publicznym. W przypadku unijnego porządku prawnego (czy też ówczesnego wspólnotowego), podstawę ograniczenia mogłyby więc stanowić nadrzędne unijne cele, pod warunkiem jednak, że istota tego prawa nie zostanie naruszona. Zakres ochrony prawa własności nie rozciąga się jednak na taką działalność gospodarcza, która naturalnie wiąże się z pewnym stopniem ryzyka czy niepewności, jak też na zwykłe interesy handlowe.

Postrzeganie prawa własności, czy też praw fundamentalnych w ogóle, było kluczowym elementem orzeczenia w sprawie C-5/88 Wachauf. Trybunał potwierdził w nim swoje wcześniejsze stanowisko, że każde prawo fundamentalne należy rozpatrywać w kontekście jego społecznej funkcji oraz że prawa te nie mogą mieć charakteru absolutnego. Ponieważ jednak ograniczenia wykonywania prawa własności nie mogą naruszać jego substancji, Trybunał stwierdził w tej konkretnej sprawie, że pozbawienie dzierżawcy, po wygaśnięciu dzierżawy, owoców jego pracy i inwestycji bez odszkodowania jest naruszeniem praw podstawowych.

Zasady ingerencji w prawo własności

Prawo własności nie jest więc prawem absolutnym i może podlegać pewnym ograniczeniom. Te ostatnie jednak muszą spełniać określone kryteria. Po pierwsze, wszelka ingerencja w prawo własności musi być oparta na przepisach prawa. Po drugie, dokonywana może być jedynie przez wzgląd na ochronę interesu publicznego. Następnie, nie może ona naruszać istoty prawa własności. Wreszcie, musi oczywiście spełniać wymóg proporcjonalności, tj. być środkiem odpowiednim, koniecznym i współmiernym.

Jednym z orzeczeń Trybunału, w którym rozpatrywana była kwestia ograniczenia prawa własności, jest wyrok w sprawie C-44/79 Hauer. Dotyczyło ono pozbawienia możliwości korzystania z własności wynikającego z zakazu zakładania nowych winnic. Dla jego oceny Trybunał odwołał się zarówno do Protokołu nr 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, do zasad i praktyk konstytucyjnych państw członkowskich, jak i do treści kwestionowanego unijnego rozporządzenia (nr 1162/76). W konsekwencji, ograniczenie to zostało uznane za słuszne ze względu na to, że realizuje interes ogólny Wspólnoty, jakim jest osiągnięcie trwałej równowagi na rynku wina oraz poprawa jego jakości w obrocie handlowym.

W innej sprawie, C-84/95 Bosphorus, problem stanowiło zatrzymanie samolotu należącego do przedsiębiorstwa założonego w Federalnej Republice Jugosławii, podczas gdy samolot ten został wynajęty innemu przedsiębiorstwu, niemającemu siedziby ani niedziałającemu na terenie Jugosławii. Zaskarżona została słuszność i proporcjonalność tego zatrzymania, opartego na rozporządzeniu 990/93. Jednakże, Trybunał usprawiedliwił ten akt, powołując się na ogólny interes Wspólnoty, leżący w położeniu kresu stanowi wojny oraz naruszaniu praw człowieka i międzynarodowego prawa humanitarnego na terenie Republiki Bośni i Hercegowiny.

Prawo własności a nacjonalizacja i prywatyzacja

Art. 345 TFUE stanowi: „Traktaty nie przesądzają w niczym zasad prawa własności w Państwach Członkowskich”. Co wynika z tej traktatowej dyspozycji, jak i z orzecznictwa Trybunału, Unia co do zasady nie narzuca państwom zakazu ani nacjonalizacji, ani prywatyzacji. Ciekawym orzeczeniem, które związane jest z tym drugim działaniem, jest jednak to w połączonych sprawach C-105/12 – C-107/12 Essent. Zgodnie z nim, niezależnie od neutralności prawa UE co do zasad prawa własności, stosować do nich należy podstawowe reguły TFUE, takiej jak zakaz dyskryminacji, swoboda działalności gospodarczej czy swoboda przepływu kapitału. Co do tej ostatniej, jest ona gwarantowana artykułem 63 TFUE i to w świetle tego artykułu rozpatrywać należy zakaz prywatyzacji.

Zgodnie z wykładnią Trybunału, art. 345 TFUE obejmuje zakaz prywatyzacji, który równocześnie ciągle podlega zakresowi stosowania art. 63. Jednakże, swoboda przepływu kapitału (jak i zresztą inne podstawowe swobody) może zostać ograniczona w ramach krajowych zasad prawa własności (np. w ramach zakazu prywatyzacji) w oparciu o nadrzędne względy interesu ogólnego – również motywy o charakterze gospodarczym, które mają służyć celom interesu publicznego.