Separacja i jej skutki

Instytucja separacji w polskim prawie małżeńskim została unormowana przez ustawę z dnia 21 maja 1999 roku o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie 16 grudnia 1999 roku.

Zasadniczą zmianą w porządku prawnym, jaka szła w parze z tą ustawą było wprowadzenie do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego działu V w tytule I pod nazwą „Separacja”.

Gromadzi on uregulowania zawarte w artykułach 611– 616. Istotne unormowania zawiera również Kodeks Postępowania Cywilnego w art. 436 – 446.

Separacja w świetle polskiego prawa

Separację orzeka sąd, a konieczną przesłanką do tego, aby to uczynił jest zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Jeśli do tego doszło, to żądanie w sprawie separacji przysługuje każdemu z małżonków.

Od dopuszczalności orzeczenia separacji ustawa wprowadza jednak dwa zasadnicze wyjątki. Pierwszy z nich stanowi przypadek, kiedy na skutek separacji ucierpiałoby dobro wspólnych, małoletnich dzieci małżonków. Drugim wyjątkiem od możliwości orzeczenia separacji przez sąd jest sytuacja, w której orzeczenie takiej separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Na uwagę zwraca nieostrość powyższych uregulowań (zwłaszcza drugiego z przedstawionych wyjątków), faktycznie przyznająca sądowi duży luz decyzyjny w sprawie tego, czy uznać za właściwe orzeczenie o separacji, czy do niej nie dopuścić. Należy przy tym pamiętać, że w sytuacji, kiedy małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sądowi przysługuje kompetencja do orzeczenia o separacji na podstawie tylko zgodnego żądania małżonków.

Podobnie jak w przypadku rozwodu, tak i w przypadku separacji sąd orzeka, czy któryś z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia, a jeśli tak, to który z nich. Jednak, jeśli taka jest wola obu małżonków, to sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia.

Na gruncie polskich przepisów prawnych z zakresu separacji można zaobserwować również ciekawe sprzężenie z instytucją rozwodu. Zgodnie bowiem z art. 612 §1 i 2, w sytuacji kiedy jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. Gdyby jednak orzeczenie rozwodu nie było dopuszczalne, a z kolei uzasadnione byłoby żądanie separacji (spełniona byłaby przesłanka zupełnego rozkładu pożycia i nie zachodziłby przedstawione powyżej wyjątki), wówczas sąd orzeknie o separacji.

Skutki separacji

Pozostaje zastanowić się nad skutkami, jakie wywołuje orzeczenie przez sąd separacji pomiędzy małżonkami. Przepis ustawy wprowadza generalną zasadę, że orzeczenie separacji ma skutki takie same, jak rozwiązanie małżeństwa poprzez instytucję rozwodu, przy czym dopuszczane są odmienności od tej zasady, o ile mają ustawowe zakotwiczenie.

Najważniejsze efekty takiego zabiegu legislacyjnego dotyczą dziedziczenia oraz domniemania podchodzenia dziecka od męża matki. Odniesienie skutków orzeczenia separacji do rozwodu oznacza przede wszystkim, że małżonkowie w separacji nie dziedziczą po sobie w porządku ustawowym.

Taki zapis wprost znajdziemy w kodeksie cywilnym, który w art. 9351 stanowi, że przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy, pozostającego w sądowej separacji. Do kolejnych wniosków prowadzi nas analiza art. 62 §1 k.r.o., który mówi o tym, że domniemanie pochodzenia dziecka z małżeństwa nie ma zastosowania, pod warunkiem, że dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji.

Zgodnie z art. 54 § 1 k.r.o. orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej. Warto też wspomnieć, że mimo separacji, rozłączeni w ten sposób małżonkowie nie mogą zawrzeć małżeństwa. Co więcej, w pewnych przypadkach są oni wręcz obowiązani do wzajemnej pomocy. Taka okoliczność ma miejsce, jeżeli „wymagają tego względy słuszności”, co po raz kolei stanowi pole do interpretacji przez sąd.

Z proceduralnego punktu widzenia, podczas gdy sprawa o separację jest w toku, nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron. W ręce sądu została też oddana dość istotna kompetencja do zarządzenia przeprowadzenia przez wyznaczoną osobę wywiadu środowiskowego. Jego celem jest ustalenie warunków, w których żyją i wychowują się dzieci stron.

Zniesienie separacji

Separacja może być zniesiona, a dzieje się to na zgodne żądanie małżonków. Z chwilą jej zniesienia ustają przedstawione powyżej jej skutki. Ustawa z 17 czerwca 2004 roku zmieniła brzmienie przepisu art. 616 §3, który stanowi obecnie, że znosząc separację, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków.