Ubezwłasnowolnienie w polskim prawie cywilnym

Instytucja ubezwłasnowolnienia nierozerwalnie wiąże się z pojęciem zdolności do czynności prawnych (czyli możliwością skutecznego dokonywania czynności prawnych¹), zgodnie bowiem z art.12 kodeksu cywilnego nie mają w ogóle zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat 13 i osoby ubezwłasnowolnione całkowicie, natomiast częściową zdolność mają osoby pomiędzy 13 a 18 rokiem życia oraz częściowo ubezwłasnowolnieni (art.15 k.c.)

Ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe

Kodeks cywilny wprowadza zatem dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia – całkowite i częściowe. Co do zasady, przesłanki uprawniające do orzeczenia obu typów są takie same – różnica polega bowiem tylko na stopniu w jakim przesłanki te oddziałują na osobę mającą być ubezwłasnowolnioną.

Zgodnie bowiem z art 13 i 16, ubezwłasnowolnić można osobę, która na wskutek (i tylko i wyłącznie na skutek poniższych przesłanek):

• choroby psychicznej;
• niedorozwoju umysłowego;
• innych zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii,

nie jest w stanie w ogóle pokierować swoim postępowaniem, a więc gdy stan choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, bądź zaburzeń psychicznych jest głęboki – ubezwłasnowolnienie całkowite – lub której stan z powyższych powodów nie daje podstaw do ubezwłasnowolnienia całkowitego, ale potrzebna jest takiej osobie pomoc do prowadzenia własnych spraw (będą to przede wszystkim osoby starsze lub osoby o lekkim stopniu niedorozwoju umysłowego) – ubezwłasnowolnienie częściowe.

Dokumentacja

Ponieważ instytucja ubezwłasnowolnienia bardzo poważnie ingeruje w jedną z podstawowych zasad polskiego porządku prawnego jaką jest swoboda dokonywania czynności prawnych, powyższe przesłanki muszą być stwierdzone odpowiednimi zaświadczeniami. Zgodnie bowiem z art.552 kodeksu postępowania cywilnego, sąd zażąda:

• świadectwa lekarza psychiatry o stanie psychicznym osoby, która ma być ubezwłasnowolniona na podstawie choroby psychicznej;
• opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności osoby, jeżeli ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone na podstawie niedorozwoju umysłowego;
• zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej  lub poradni leczenia uzależnień, jeśli podstawą jest pijaństwo lub narkomania.

Braki w powyższej dokumentacji, nie załączenie odpowiednich zaświadczeń lub opinii do wniosku, bądź też sytuacja w której dołączone dokumenty nie uprawdopodabniają istnienia powyższych zaburzeń, skutkować będą odrzuceniem przez sąd wniosku o ubezwłasnowolnienie jeszcze przed jego merytorycznym rozpatrzeniem (art.552§2 k.p.c.).

Opinia biegłego

Dodatkowym środkiem dowodowym jest również obligatoryjna opinia biegłego – osoba, której dotyczy wniosek musi być bowiem zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę, neurologa i psychologa. Powyższe zaburzenia, uzasadniające wniosek, muszą być więc udowodnione. Należy zaakcentować, iż pomiędzy wymienionymi zaburzeniami a brakiem możliwości pokierowania swoim postępowaniem i potrzebie pomocy do prowadzenia własnych spraw musi zachodzić związek i przesłanki te muszą występować łącznie.

Do kogo należy ostateczna decyzja?

Decyzja o tym czy choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, bądź inne zaburzenia wpływają w sposób dostateczny na stan i sytuację życiową osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy do sądu orzekającego. Zgodnie bowiem ze sformułowaniem kodeksu cywilnego („osoba może być ubezwłasnowolniona”) sądy nie są związane wnioskiem i sąd nie musi orzec ubezwłasnowolnienia, jeśli stwierdzi, iż nie zachodzą przesłanki do jego orzeczenia (a więc np. jeśli osoba, pomimo choroby psychicznej bez problemu kieruje własnym postępowaniem).

Ponieważ omawiana instytucja może być orzeczona tylko i wyłącznie dla ochrony interesów tej osoby (zarówno majątkowych jak i osobistych), sąd nie wyda również postanowienia o ubezwłasnowolnieniu, jeśli stwierdzi, iż takie orzeczenie naruszałoby interes i dobro takiej osoby. Jest to bardzo ważna przesłanka, bowiem wnioski o ubezwłasnowolnienie często składane są przez krewnych, którym nie zależy na pomocy i ochronie interesów osoby, ale na swobodnym dostępie do jej majątku.

Inne przypadki ubezwłasnowolnienia

Pomiędzy dwoma rodzajami ubezwłasnowolnienia zachodzi jeszcze jedna istotna różnica. Ponieważ ubezwłasnowolnienie częściowe jedynie ogranicza zdolność do czynności prawnych osoby dla której zostało orzeczone, toteż dotyczyć może jedynie osoby pełnoletniej oraz kobiety mającej co najmniej lat 16 i która na wskutek postanowienia sądu opiekuńczego uzyskała pełnoletność poprzez zezwolenie na zawarcie związku małżeńskiego (art.10 k.c. i 561 k.p.c.) – w przeciwieństwie do ubezwłasnowolnienia całkowitego, które można orzec już dla osoby, która ukończyła lat 13, a więc posiada częściowa zdolność do czynności prawnych.

Natomiast nie jest w ogóle możliwe ubezwłasnowolnienie osoby nie mającej ukończonych lat 13, bowiem osoba ta nie posiada w ogóle zdolności do czynności prawnych, a więc orzeczenie ubezwłasnowolnienia byłoby niecelowe, bowiem i tak nie mogło by jej niczego pozbawić. Natomiast zgodnie z art.545§3 k.p.c. wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić do sądu już na rok przed osiągnięciem pełnoletniości przez osobę, której wniosek dotyczy.

Jednakże, zgodnie z materialną podstawą do jego orzeczenia, a więc art.16 k.c., orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym i tak nie może być przez sąd wydane przed dniem osiągnięcia przez osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, pełnoletniości – wcześniejsze wydanie takiego postanowienia nie odniosłoby skutku prawnego.

Skutki prawne prawomocnego postanowienia o ubezwłasnowolnieniu, różnią się w zależności, który rodzaj ubezwłasnowolnienia został orzeczony.

Ubezwłasnowolnienie całkowite – co warto wiedzieć?

Ubezwłasnowolnienie całkowite:

• podstawowym skutkiem jest całkowita utrata zdolności do czynności prawnych – a więc czynności, dokonane przez osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie są z mocy prawa nieważne. Jednakże kodeks cywilny zawiera od tej zasady jeden wyjątek.
  Bowiem w sytuacji, w której osoba nie posiadająca zdolności do czynności prawnych zawarła umowę zawieraną w tzw. drobnych bieżących sprawach życia codziennego (a więc gdy np. kupiła gazetę w kiosku), to umowa taka będzie ważna i dojdzie do skutku z chwilą jej wykonania (w powyższym przykładzie, umowa zostanie zawarta z chwilą wymiany oświadczeń woli – czyli wydaniu gazety i zapłaty za nią odpowiedniej ceny). Jednakże, jeżeli umowa taka spowoduje rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnej (w sytuacji, gdy sprzedawca wykorzysta ten brak możliwości kierowania swoim postępowaniem osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej i zażąda bardzo zawyżonej ceny za sprzedawany towar) wtedy czynność ta też może być uznana za nieważną.
• Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie, który nie pozostaje pod władzą rodzicielska, sąd orzekając o ubezwłasnowolnieniu jednocześnie ustanawia opiekuna – art.175-177 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
• Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może sprawować opieki (art.148.k.r.o.) ani kurateli (art.178§2  k.r.o. w zw. z art.148 k.r.o.).
• Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może również zawrzeć małżeństwa a orzeczenie ubezwłasnowolnienia może być powodem do żądania unieważnienia małżeństwa – art.11 k.r.o.
• Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może być pełnomocnikiem (art.100 k.c.), bowiem ustawa wprowadza wymóg posiadania co najmniej ograniczonej zdolności do czynności prawnej – a więc czynności ubezwłasnowolnionego częściowo, dokonywane w imieniu mocodawcy, wywarłyby już skutek prawny.

Ubezwłasnowolnienie częściowe – co warto wiedzieć?

Ubezwłasnowolnienie częściowe:

• osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, taką samą jak osoby pomiędzy 13 a 18 rokiem życia. Oznacza to, iż osoba taka może bez zgody swojego kuratora zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego oraz, jeżeli sąd nie postanowił inaczej, może rozporządzać swoim zarobkiem oraz przedmiotami oddanymi jej przez kuratora do swobodnego użytku (np. przedmioty osobiste, czy niewielkie kwoty pieniężne) – nie może być tutaj mowy o przedmiotach przedstawiających większą wartość.
  Natomiast wszelkie inne czynności prawne dokonane przez osobę ubezwłasnowolnioną częściowo, nie należące do wymienionych powyżej wyjątków, będą ważne tylko jeśli kurator udzielił na taką czynność zgody (art.17 k.c.), bądź jeśli taką czynność potwierdził już po jej dokonaniu (art.18 k.c.). Umowę taką może również potwierdzić sama osoba ubezwłasnowolniona, jeżeli na skutek uchylenia postanowienia o ubezwłasnowolnieniu, odzyska pełną zdolność do czynności prawnych.
• Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Ponieważ kodeks cywilny nie zawiera uregulowań dotyczących kompetencji kuratora, stosować należy odpowiednie przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – art.178-184 k.r.o.

Podsumowanie

Podsumowując, należy wspomnieć, iż instytucja ubezwłasnowolnienia będąca typowym wytworem poprzedniego, socjalistycznego ustroju państwa, jest uznawana za całkowicie przestarzałą i nieadekwatną do demokratycznych standardów.

W państwach zachodnich (przede wszystkim w Niemczech) lub państwach skandynawskich istnieje jedynie instytucja opieki i pomocy ustanawiana dla osób nie mogących kierować swoim postępowaniem, która bardzo dobrze spełnia swoją rolę, jednocześnie nie ingerując tak daleko w swobodę i zdolność do czynności prawnych tej osoby.

Należy wspomnieć, iż w opracowanej przez komisję kodyfikacyjną przy Ministrze Sprawiedliwości, części ogólnej nowego kodeksu cywilnego w ogóle brak jest ubezwłasnowolnienia częściowego, a przepisy ustanawiające ubezwłasnowolnienie całkowite również zostały poddane zmianom:

Art. 19. § 1. Osoba, która ukończyła trzynaście lat, może być ubezwłasnowolniona, jeżeli nie jest w stanie trwale kierować swym postępowaniem wskutek niedorozwoju umysłowego, zaburzeń psychicznych, w szczególności choroby psychicznej, albo z innych poważnych przyczyn uniemożliwia to stan zdrowia tej osoby.
§ 2. Ubezwłasnowolnienie może nastąpić tylko w interesie osoby, która takiej ochrony potrzebuje.

Art. 20. § 1. Dla osoby ubezwłasnowolnionej ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje pod władzą rodzicielską.
§ 2. Do opieki nad ubezwłasnowolnionym stosuje się odpowiednio przepisy o opiece nad małoletnim.
§ 3. Opiekunem powinien być ustanowiony małżonek osoby ubezwłasnowolnionej, a w jego braku jej bliski krewny, w szczególności matka lub ojciec, chyba że interes ubezwłasnowolnionego sprzeciwia się temu.
§ 4. Opieka nad ubezwłasnowolnionym ustaje z mocy prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia. 

Problem tej instytucji (jej anachronizmu i sposobu uregulowania w polskim prawie) jest ostatnio poruszany w związku z ratyfikacją Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, z którą to przepisy o ubezwłasnowolnieniu stoją w wyraźniej sprzeczności.

Rezygnacja w powyższym projekcie z ubezwłasnowolnienia częściowego to pewien krok naprzód, jednak zdecydowanie niewystarczający – bowiem w dalszym ciągu narusza art.12 tej konwencji, gwarantujący osobom niepełnosprawnym równość wobec prawa.