Unieważnienie małżeństwa z powodu wady oświadczenia woli małżonka

Zawarte małżeństwo jest związkiem trwałym, lecz nie nierozerwalnym. W związku z tym, istnieje możliwość unieważnienia małżeństwa na drodze sądowej w przypadku wystąpienia określonej przesłanki. Jedną z nich jest wystąpienie przeszkody małżeńskiej.

O co dokładnie chodzi? Sprawdzamy!

Przeszkody małżeńskie

Kodeks rodzinny i opiekuńczy w katalogu przeszkód małżeńskich wymienia przeszkody:

1. Wieku nupturienta;
2. Ubezwłasnowolnienia całkowitego;
3. Choroby psychicznej czy niedorozwoju umysłowego;
4. Istnienia innego związku małżeńskiego;
5. Pokrewieństwa i powinowactwa;
6. Przysposobienia;
7. A także wady oświadczenia woli.

Należy wyraźnie zaznaczyć, że wady oświadczenia woli w k.r.o. są inaczej sformułowane niż k.c.:

1. przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli – w kodeksie cywilnym dodatkowo mówi się o braku swobody.
2. pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony – w kodeksie cywilnym błąd dotyczy treści czynności prawnej.
3. pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste – w kodeksie cywilnym dodatkowo chodzi o niebezpieczeństwo majątkowe.

Ad 1) brak świadomości

Brak świadomości wyrażenia woli musi istnieć w momencie składania tego oświadczenia woli. Wyłączenie świadomości może być spowodowane zażyciem używek (jak alkohol czy narkotyki) lub chorobą psychiczną. Warto zauważyć, że istnieje kolizja przesłanki braku świadomości z przesłanką zakazu zawierania małżeństwa z powodu choroby psychicznej lub innych zaburzeń. Te okoliczności stanowią zatem jednocześnie negatywne przesłanki zawarcia małżeństwa oraz przyczynę unieważnienia małżeństwa.

Ad 2) Błąd co do tożsamości osoby

W dzisiejszych czasach taki rodzaj błędu występuje bardzo rzadko, ponieważ dotyczy on samej osoby nupturienta, czyli w grę wchodzi np. wzięcie za żonę siostry bliźniaczki swojej wybranki. Ten błąd w praktyce może zaistnieć, kiedy małżonkowie pierwszy raz spotykają się na własnej ceremonii ślubnej, co jest częste w innych kręgach kulturowych.

W literaturze dyskutuje się o błędzie co do tożsamości cywilnej osoby, który dotyczy stanu cywilnego nupturienta, jego nazwiska czy pochodzenia. Generalnie trzeba powiedzieć, że interpretuje się zawężająco pojęcie błędu co do tożsamości. Wyjątkowo więc akceptuje się istnienie błędu co do stanu cywilnego, bo jest to okoliczność obiektywnie istotna. Nie bierze się jednak pod uwagę innych okoliczności – tych subiektywnych (jak nazwisko czy pochodzenie). Nie mają znaczenia także inne właściwości osobiste nupturienta, co do których istniało przekonanie o ich istnieniu (np. oziębłość seksualna). Jedynym wyjściem przy okolicznościach subiektywnych i innych właściwościach osobistych jest rozwód.

Ad 3 ) Groźba

Ta przesłanka jest ujęta podobnie jak w kodeksie cywilnym. Różni się jednak na płaszczyźnie zagrożenia dobra – w prawie rodzinnym bierze się pod uwagę tylko niebezpieczeństwo osobiste. Nie chodzi zatem o groźbę w takiej sytuacji, gdy istnieje dominacja jednej osoby nad drugą wynikającą z różnego statusu społecznego, a także nie ma groźby w przypadku uległości wobec rodziców. Orzecznictwo natomiast potwierdza istnienie groźby w przypadku zagrożenia pobiciem, zagrożenia o doniesieniu popełnienia przestępstwa, a także zagrożenia popełnienia samobójstwa.

Kwestia wady oświadczenia woli pozorności w prawie rodzinnym

Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie stanowi o istnieniu takiej przesłanki przy wadach oświadczenia woli. Doktryna podkreśla, że mając na uwadze racjonalność działania ustawodawcy, nie należy odpowiednio stosować przepisów kodeksu cywilnego w tej kwestii. Nie można zatem unieważnić małżeństwa w przypadku zawarcia tego związku dla pozoru. W praktyce ma to znaczenie w sytuacjach zawierania małżeństwa z cudzoziemcami. Ustawa o cudzoziemcach zawiera stosowne uregulowania, które pozwalają sobie z taką sytuacją radzić.

Art. 16 tejże ustawy stanowi, że takim małżeństwem zawartym dla pozoru może być:

• Małżeństwo zawarte dla przyjęcia korzyści majątkowej.
• Niewypełniane obowiązków małżeńskich.
• Niezamieszkiwanie małżonków ze sobą.
• Małżonkowie nie spotkali się przed zawarciem małżeństwa.
• Małżonkowie nie mówią tym samym językiem.
• Fakt że małżonkowie nie są zgodni co danych osobistych drugiego małżonka, nie znają adresu, narodowości, nazwiska, zawodu.

Te wszystkie przesłanki bada się sądownie. W przypadku ich wystąpienia, małżeństwo jest zawarte dla pozoru, ale mimo to jest ważne i skuteczne. Natomiast za takie działanie ustawa przewiduje sankcje.

Skutki wystąpienia wady oświadczenia woli

Sankcje przewidziane w związku z wystąpieniem wad oświadczenia woli też nie są równoznaczne z sankcjami z kodeksu cywilnego. Brak świadomości w k.c. jest zagrożony sankcją nieważności bezwzględnej, a pozostałe wady są unieważnialne. W kodeksie rodzinnym i opiekuńczym mamy jednolicie sankcję unieważnialności, bez względu na rodzaj wady oświadczenia woli.

Poza tym sformułowanie wad oświadczenia woli różni się także terminem, po którym można żądać unieważnienia. Mianowicie nie można żądać unieważnienia (za § 3 art. 151 k.r.i.o.) po upływie 6 miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, wykrycia błędu lub ustania groźby. W k.c. jest to 1 rok. W prawie rodzinnym ten termin czasu został skrócony ze względu na stan niepewności co do bytu małżeństwa i na trwałość związku małżeńskiego. W doktrynie istnieje spór, czy ten termin dotyczy też prokuratora. Jeśli przyjąć, że nie dotyczy, to nie można powiedzieć, że małżeństwo się konwaliduje (bo przez cały czas istnieje jakiś stan niepewności). Niektórzy jednak twierdzą, że po upływie 3 lat się takie małżeństwo się konwaliduje (wg prof. Smyczyńskiego).

Skutki prawne orzeczenia unieważniającego

Unieważnienie zawarcia małżeństwa powoduje jego nieważność, ale owe małżeństwo jest uważane za ważne i skuteczne aż do momentu wydania takiego wyroku przez sąd. Trzeba zdać sobie sprawę z różnicy pomiędzy takim wyrokiem unieważniającym, a wyrokiem ustalającego istnienie lub nieistnienie małżeństwa. Wyrok unieważniający ma charakter konstytutywny, tworzy nowy stan prawny, a dotychczasowe małżeństwo istniało i było unieważnialne. Skutki prawne jednak nie są jednolicie uregulowane. Są takie skutki które pojawiają się na przyszłość, a są z mocą wsteczną. Są zatem takie, które wskazywałyby na deklaratoryjny charakter wyroku (moc wsteczna), a są również takie o charakterze konstytutywnym.

Skutki z mocą wsteczną:

1. małżonkowie powracają do poprzedniego nazwiska,
2. małżonkowie powracają do poprzedniego stanu cywilnego,
3. ustanie stosunku powinowactwa,
4. utrata prawa do dziedziczenia.

Skutek stały: kobieta, która uzyskała pełnoletniość, jej nie traci.

Skutki na przyszłość:

1. Ustaje wspólność majątkowa małżeńska, a sąd orzeknie o zniesieniu wspólności majątkowej i podzieli majątek. Sąd będzie również orzekał w takim wyroku unieważniającym o sposobie korzystania ze wspólnie zamieszkiwanego mieszkania.
2. Unieważnienie małżeństwa nie ma jednak wpływu na status dzieci. Są one nadal dziećmi małżeńskimi, ustawa nie rozróżnia dzieci pochodzących z małżeństwa i tych spoza małżeństwa.
3. Sąd orzeka o obowiązku alimentacyjnym między małżonkami. Ten obowiązek związany jest z kwestią zawinienia, czyli kwestią dobrej lub złej wiary. Dobra lub zła wiara ma przełożenie na obowiązek alimentacyjny. Warto wskazać, że dobra lub zła wiara jest oceniana przy zawieraniu małżeństwa, a późniejsza zła wiara nie szkodzi.
4. Prawa i obowiązki rodziców względem dzieci sąd reguluje tak jak przy rozwodzie. Sąd przyznaje władzę rodzicielską i orzeknie o alimentach.