Usiłowanie udolne w polskim prawie karnym

Usiłowanie jest jedną z postaci stadialnych stanowiących fundament teorii prawa karnego. Postać stadialna, jak sama nazwa wskazuje, stanowi pewne stadium – etap prowadzący w zamierzeniu sprawcy do pełnej realizacji znamion konkretnego typu czynu zabronionego, czyli do popełnienia przestępstwa. Jakie stadia poprzedzają usiłowanie? Sprawdzamy!

Zamiar i przygotowanie – stadia poprzedzające usiłowanie

Stadia poprzedzające usiłowanie to:

• Zamiar popełnienia konkretnego czynu zabronionego, będący podjętą, ale nieuzewnętrznioną przez człowieka decyzją realizacji znamion konkretnego typu czynu zabronionego. Nieuzewnętrzniona ludzkim zachowaniem decyzja woli nie może stanowić podstawy karnoprawnego wartościowania. Wniosek ten wynika ze struktury przestępstwa, zgodnie z którą dopiero zachowanie będące czynem bezprawnym karalnym karygodnym i zawinionym stanowi podstawę do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej. Ponadto, zgodnie z premią łacińską – „Cogitationis poenam nemo patitur” – nikogo nie każe się za jego myśli. Dopiero przejście do kolejnej formy stadialnej  może prowadzić do odpowiedzialności karnej.
• Przygotowanie do popełnienia konkretnego czynu zabronionego. Zgodnie z art. 16 § 1 k.k. zachodzi ono „tylko wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienia z inną  osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania” Zgodnie z art. 16 § 2 przygotowanie jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi.

Dokonanie

Dokonanie stanowi pełną realizację wszystkich znamion konkretnego typu czynu zabronionego określonego w przepisach ustawy karnej.

Formy stadialne przygotowania i usiłowania określone w części ogólnej kodeksu karnego „stanowią przedmiotowe rozszerzenie karalności czynu” w stosunku do typu czynu określonego w części szczególnej oraz innych przepisach karnych (ponieważ część ogólna ma zastosowanie do wszystkich przestępstw określonych w przepisach karnych, chyba, że konkretny przepis ustawy wyłącza jej zastosowanie – art. 116 k.k.). W wypadku usiłowania  (a także karalnego przygotowania) kwalifikacja czynu zawsze przybiera postać łączną – podając ją, stosujemy przepis części ogólnej w związku z konkretnym przepisem części szczególnej (bądź innych przepisów karnych, do których część ogólna ma zastosowanie), którego znamiona zrealizował czyn sprawcy.

Ze względu na ochronę dobra prawnego konieczne jest sankcjonowanie form, które mogą poprzedzać dokonanie. Można sobie wyobrazić sytuację nieudanej próby zabójstwa. Można sobie także wyobrazić, że osoba, która dopuściła się tego czynu nie zostaje ukarana. Z punktu widzenia sprawiedliwościowego takie rozwiązanie nie miałoby racji bytu. Zagrożenie dla dobra prawnego, jakim jest w tym przypadku życie pokrzywdzonego stanowi wystarczającą przesłankę sankcjonowania. Ochrona dobra prawnego decyduje o wprowadzeniu karalności form stadialnych przygotowania i usiłowania.

Usiłowanie udolne – art. 13 § 1 k.k.

„Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do dokonania, które jednak nie następuje”.

Karalność samego już usiłowania udolnego opiera się na dwóch podstawowych założeniach:

1. Ochrona dobra prawnego realnie zagrożonego konkretnym czynem zabronionym (zagrożenie dla dobra prawnego nie jest już abstrakcyjne jak przy przygotowaniu)
2. Zamiar sprawcy, który chce albo przewidując możliwość popełnienia konkretnego czynu zabronionego, godzi się na to.

Charakterystyka znamion usiłowania udolnego – art. 13 § 1 k.k.

1. Zamiar popełnienia czynu zabronionego

Zamiar przy usiłowaniu może przybrać formę zarówno zamiaru bezpośredniego jak i wynikowego. Kodeks karny w art. 13 § 1 k.k. nie precyzuje formy, w jakiej zamiar ma wystąpić, należy więc przyjmować dopuszczalność obu postaci. Należy także zastanowić się nad sensem odróżnienia stopnia społecznej szkodliwości w zależności od tego, czy strona podmiotowa usiłowania konkretnego czynu zabronionego przyjmuje postać zamiaru bezpośredniego, czy też wynikowego.

Z punktu widzenia stricte sprawiedliwościowego usiłowanie przestępstwa z zamiarem bezpośrednim cechuje się wyższym stopniem społecznej szkodliwości niż usiłowanie tego samego przestępstwa z zamiarem wynikowym. Ustawodawca w art. 115 § 2 k.k. przesądził, że przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości sąd obligatoryjnie bierze pod uwagę także postać zamiaru.

Nie jest możliwe usiłowanie przestępstw nieumyślnych, ponieważ w trakcie ich realizacji w stronie podmiotowej czynu zabronionego zamiar jest wykluczony.

2. Zachowanie będące bezpośrednim zmierzaniem do dokonania

Przy ustaleniu realizacji znamion usiłowania konkretnego czynu zabronionego musimy także ocenić, czy zachowanie człowieka było bezpośrednim zmierzaniem do jego dokonania. Dla wyjaśnienia tego zagadnienia przydatny jest fragment definicji przygotowania zawarty w art. 16 § 1 k.k.:

„Przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania.”

Przygotowanie w rozumieniu kodeksu karnego jest etapem, w którym zamiar przybrał już postać uzewnętrznionego zachowania się człowieka. W tym wypadku stanowi ono podkład dla działań  sprawcy, tworzenie przez niego samego odpowiednich uwarunkowań mających w przyszłości zapewnić pełną realizację znamion przestępstwa. Zgodnie z kodeksem karnym przygotowanie może przybierać postać wejścia w porozumienie z inną osobą, przysposobienia środków, zbierania informacji a nawet sporządzenia planu działania.

Czynności przygotowawcze charakteryzujące się abstrakcyjnym poziomem zagrożenia dla dobra prawnego mają zapewnić sprawcy pomyślne przejście do stadium realizacji znamion konkretnego czynu zabronionego. Jednak dopiero gdy zagrożenie dla dobra prawnego zmienia się z abstrakcyjnego w realne możemy mówić o usiłowaniu. Ocena stopnia zagrożenia dla dobra prawnego jest warunkiem koniecznym odróżnienia usiłowania od dokonania. Przydatna w wyjaśnieniu znamienia bezpośredniości zmierzania do dokonania jest analiza aspektu czasowego. W tym celu powinniśmy ustalić, czy zachowanie sprawcy stanowiło ostatni element przed przystąpieniem do realizacji znamion.

Przykładowo, jeżeli sprawca chcąc spowodować ciężki uszczerbek na zdrowiu czatuje z nożem na ofiarę, przyjmujemy przygotowanie (przygotowanie do spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie jest karalne), ponieważ zagrożenie dla dobra prawnego ma nadal charakter abstrakcyjny. Nie mamy bowiem pewności, czy możliwe będzie faktyczne przejście do stadium usiłowania. Przyszła ofiara jeszcze się nie pojawiła. Sprawca  postępuje według sporządzonego wcześniej planu działania, wyczekuje tej konkretnej osoby, jednakże nie ma całkowitej pewności, że się pojawi. Zagrożenie dla dobra prawnego będzie realne dopiero w tym momencie, w którym sprawca przed przystąpieniem do pełnej realizacji znamion ostatecznie ujawni swoim zachowaniem wobec tej osoby zamiar spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Będzie to ostatni element przed dokonaniem czynu zabronionego.

Obligatoryjnie ustalamy, czy zamiar sprawcy (bezpośredni bądź wynikowy) został ujawniony przez niego w sposób na tyle wyraźny, że będzie można kwalifikować ten czyn z konkretnego przepisu ustawy karnej. Innymi słowy chodzi o to, że nie można postawić zarzutu usiłowania przestępstwa osobie, której zachowanie jednoznacznie nie wskazywało, że próbowała się dopuścić czynu zabronionego. Stwarzałoby to nie tylko problemy z początkowym zakwalifikowaniem czynu zabronionego, ale także kłóciłoby się  z funkcją gwarancyjną prawa karnego, która ma za zadanie „chronić przed pociągnięciem do odpowiedzialności karnej bez popełnienia tego czynu”.

Przestępstwa można usiłować nie tylko przez działanie, ale także przez zaniechanie. Zgodnie z poglądem prof. dr hab. A. Zolla, jest to możliwe w następujących klasach sytuacji:

a)„Sprawca podejmować będzie czynności uniemożliwiające mu wykonanie ciążącego na nim obowiązku działania (w przypadku przestępstw formalnych z zaniechania) lub szczególnego, prawnego obowiązku zapobiegnięcia skutkowi (przy przestępstwach materialnych z zaniechania)

b)Powstrzymywanie się od stworzenia sobie warunków koniecznych do wykonania ciążącego na sprawcy obowiązku.”

3. Brak dokonania czynu zabronionego (który to czyn był objęty zamiarem sprawcy)

O braku dokonania można mówić wtedy, gdy nie zostaną zrealizowane wszystkie znamiona konkretnego typu czynu zabronionego objęte zamiarem sprawcy określone przepisach karnych, do których ma zastosowanie część ogólna kodeksu karnego.

Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego (5 VII 1982r.,I KR 158/82 OSNKW 1983, z.3, poz.20) „granica pomiędzy usiłowaniem a dokonaniem przebiega w zakresie wypełnienia (przestępstwo dokonane) lub niewypełnienia (przestępstwo usiłowane) wszystkich znamion przestępstwa określonego w ustawie karnej.”

Wymiar kary za usiłowanie udolne (art. 14  k.k.)

§ 1 Sąd wymierza karę za usiłowanie w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego przestępstwa.

Zrównanie ustawowego zagrożenia za usiłowanie i dokonanie dotyczy kar, środków karnych, środków związanych z poddaniem sprawcy próbie,  instytucjami zaostrzenia i nadzwyczajnego złagodzenia kary. Jednakże nadanie takiej kompetencji sądom nie oznacza, że w każdej sytuacji  zostanie wymierzona taka sama kara przy usiłowaniu i dokonaniu konkretnego przestępstwa. Należy wziąć pod uwagę (zgodnie z zasadami sądowego wymiaru kary określonymi w kodeksie karnym), że sąd wymierzając karę obligatoryjnie bierze pod uwagę stopień społecznej szkodliwości czynu. Przy usiłowaniu udolnym stopień społecznej szkodliwości jest co do zasady niższy niż przy dokonaniu.