Jak ustalić właściwość sądu?
Jedną z niezbędnych czynności wspólną dla wszystkich pism wszczynających sformalizowane postępowanie przed organem władzy państwowej (sądem, organem administracji samorządowej lub rządowej czy organem egzekucyjnym) jest ustalenie odpowiedniej właściwości tegoż organu, a więc określenie jaki organ będzie władny do rozpatrzenia naszej sprawy. Przepisy dotyczące właściwości zawarte są w ustawach regulujących dany typ postępowania (przede wszystkim będą to: kodeks postępowania cywilnego, kodeks postępowania administracyjnego, kodeks postępowania karnego i prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi). W niniejszym artykule skupimy się na przepisach kodeksu postępowania cywilnego.
Spis treści
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego
Kodeks postępowania cywilnego podzielony jest na 4 części regulujące różne typy postępowań (postępowanie rozpoznawcze przed sądami – proces i nieproces, postępowanie zabezpieczające, postępowanie egzekucyjne oraz postępowanie międzynarodowe). Każda z tych części posiada odrębne przepisy zawierające zasady ustalania właściwości sądów (i komorników w przypadku postępowania egzekucyjnego) stąd niemożliwym byłoby opisanie wszystkich tych przepisów w jednym artykule. Dlatego też niniejsza praca, jako kolejny artykuł objaśniający niezbędne elementy pozwu, poddaje analizie przepisy regulujące właściwość sądów powszechnych w przypadku pozwów w sprawach cywilnych1.
Zgodnie z art. 1§ 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 roku prawo o ustroju sądów powszechnych, sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe oraz sądy apelacyjne. Jednakże nie wszystkie z ww. sądów są władne do rozpoznania wnoszonej przez nas po raz pierwszy sprawy – w pierwszej kolejności ustalić więc należy, który sąd będzie w naszej sprawie występował jako sąd pierwszej instancji. Przy ustalaniu, który sąd będzie właściwy jako sąd pierwszej instancji musimy ustalić przede wszystkim tzw. właściwość rzeczową i miejscową, (ponadto istnieje również tzw. właściwość funkcjonalna). Należy również pamiętać, iż w przypadku ustalania właściwości sądów nie wystarczy tylko odpowiedzieć na pytanie czy w naszej sprawie będzie właściwy sąd rejonowy, okręgowy czy apelacyjny, ale równie ważne będzie ustalenie odpowiedniego wydziału tego sądu.
Jak zostało to już wspomniane, właściwość sądów dzielimy przede wszystkim na rzeczową, miejscową oraz, w mniejszym zakresie, na funkcjonalną. I zgodnie z takim podziałem dalsza część artykułu będzie skomponowana.
Właściwość rzeczowa.
Właściwość rzeczowa oznacza podział spraw do rozpoznania w pierwszej instancji przez sądy według kryterium określonej kategorii spraw. Zgodnie z treścią art. 16 k.p.c., sądy rejonowe rozpoznają wszystkie sprawy z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych. Z tego przepisu, zawierającego domniemanie prawne, możemy wysnuć dwa wnioski.
Po pierwsze – sądy apelacyjny nigdy nie będą rozpatrywać spraw cywilnych w pierwszej instancji, a po drugie – wszystkie sprawy cywilne, które nie są wyraźnie przepisem prawa zastrzeżone dla sądów okręgowych, są rozpoznawane przez sądy rejonowe. Przepis ten znacznie więc ułatwia nam ustalenie właściwości rzeczowej sądu – od razu możemy bowiem skreślić sąd apelacyjny, następnie ustalamy czy nasza sprawa podchodzi pod przepisy określające sprawy rozpoznawane w pierwszej instancji przez sądy okręgowe (przede wszystkim art. 17 k.p.c.). W przypadku odpowiedzi przeczącej wiemy, iż musimy skierować sprawę do sądu rejonowego.
Jak zostało to już wspomniane kategorie spraw rozpoznawanych przez sądy okręgowe są wyliczone przede wszystkim w art. 17 k.p.c., który stanowi, iż: do właściwości sądów okręgowych należą sprawy:
1) o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia – sprawy o prawa niemajątkowe dotyczą ochrony dóbr niematerialnych, przede wszystkim dóbr osobistych (art. 23 i 24 k.c.) i praw z zakresu prawa rodzinnego;
2) o ochronę praw autorskich i pokrewnych, jak również dotyczących wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych – sprawy o ochronę praw autorskich wynikają z ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych i dotyczą ochrony zarówno osobistych (tj. niemajątkowych) praw autorskich, jak i autorskich praw majątkowych. Natomiast sprawy o ochronę praw dotyczących wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych uregulowane są w ustawie z dnia 30 czerwca 2000 roku prawo własności przemysłowej;
3) o roszczenia wynikające z Prawa prasowego – roszczenia wynikające z prawa prasowego określa ustawa z dnia 26 stycznia 1984 roku prawo prasowe i będą to np. roszczenia o opublikowanie sprostowania lub odpowiedzi;
4) o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania, o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami, o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym – w przypadku więc gdy nasza wartość przedmiotu sporu jest równa 75.000,00 złotych to pozew kierujemy jeszcze do sądu rejonowego (o sposobach obliczania wartości przedmiotu sporu – por. artykuł);
4.1) o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni – podstawą roszczenia o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni jest art. 108a i 108b ustawy z dnia 16 września 1982 roku prawo spółdzielcze. W sprawach tych sądy okręgowe są rzeczowo właściwe niezależnie od wartości przedmiotu sporu;
4.2) o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną – sprawy te mogą mieć zarówno charakter spraw majątkowych jak i niemajątkowych – niezależnie od wartości przedmiotu sporu właściwym będzie sąd okręgowy. Przykładem takiej sprawy może być pozew wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością o uchylenie uchwały zgromadzenia wspólników sprzecznej z umową spółki bądź dobrymi obyczajami i godzącą w interesy spółki lub mającą na celu pokrzywdzenie wspólnika (art. 249 kodeksu spółek handlowych);
4.3) o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji – sprawy o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji w działalności gospodarczej uregulowane są ustawą z dnia 16 kwietnia 1993 roku o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji;
4.4) o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem – sprawy o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem dotyczą zarówno tych spraw, w których dochodzenie odszkodowania zostało poprzedzone uzyskaniem stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem we właściwym postępowaniu, jak i spraw, w których zgodnie z art. 4241b strona domaga się odszkodowania bez uprzedniego stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem.
Ponadto, zgodnie z treścią art. 18 k.p.c., sądy okręgowe mogą również rozpoznawać w pierwszej instancji sprawy, w których właściwy jest sąd rejonowy, jeżeli ten ostatni, z uwagi na powstanie zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpliwości, przekaże sprawę sądowi okręgowemu i sąd ten sprawę przyjmie.
Właściwość miejscowa
Właściwość miejscowa oznacza zatem zakres spraw, które mogą rozpoznawać w pierwszej instancji przez poszczególne sądy według kryterium obszaru (terytorium), na którym dana czynność, określona w przepisach, została dokonana. Właściwość miejscowa jest dodatkowo podzielona na właściwość ogólną, przemienną i wyłączną.
Zgodnie z ogólną regułą przewidzianą w art. 27 i 30 k.p.c., powództwo wytacza się przed sąd pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania (a w przypadku gdy pozwanym jest osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna – według miejsca ich siedziby). Miejsce zamieszkania określa się zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego – art. 25 k.c. stanowi, iż miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu (zgodnie natomiast z treścią art. 41 k.c. siedzibą osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający).
Jednakże w bardzo wielu sytuacjach powyższe przepisy albo nie będą dla nas zbyt korzystne (jeżeli jest taka możliwość, zawsze lepiej jest bowiem wytoczyć powództwo przed sąd mający siedzibę w naszej miejscowości), albo w ogóle nie będą mogły mieć zastosowania. W pierwszym przypadku w grę wchodzić będą przepisy regulujące właściwość przemienną, tj. art. 31-36, na podstawie których możemy sobie wybrać, czy chcemy wnieść pozew do sądu właściwego wg właściwości ogólnej, tj. miejsca zamieszkania pozwanego, czy wg tych właśnie przepisów, będących nieraz dużo korzystniejszych dla powoda. W drugiej sytuacji, tj. w przypadku właściwości wyłącznej przewidzianej w art. 38 – 42, stosowanie przepisów właściwości ogólnej zostało wyłączone – przykładem może być tutaj art. 38, który stanowi, iż wszelkie sprawy o własność i inne prawa rzeczowe na nieruchomości możemy wytoczyć tylko przed odpowiedni sąd (rejonowy lub okręgowy), w którego okręgu nieruchomość jest położona.
Właściwość funkcjonalna
Właściwość funkcjonalna, znacznie mniej istotna dla nas od rzeczowej i miejscowej, wynika z podziału funkcji w zakresie dokonywania poszczególnych czynności w postępowaniu cywilnym pomiędzy odpowiednie sądy różnych instancji. Do przykładów właściwości funkcyjnej możemy zaliczyć np. zasadę, iż środki zaskarżenia (apelacje czy zażalenia) od orzeczeń sądów rejonowych rozpoznaje sąd okręgowy jako sąd drugiej instancji, a środki zaskarżenia od orzeczeń sądów okręgowych jako sądów pierwszej instancji rozpoznają sądy apelacyjne.
Jak zostało to już wspominane na początku, oprócz samego sądu musimy również określić właściwy wydział władny rozpoznać naszą sprawę. W szczególności w dużych sądach możemy np. natknąć się na kilka wydziałów cywilnych. W takim przypadku, zazwyczaj wydziały te są podzielone według pewnego obszaru – zazwyczaj spisu ulic lub gmin, z których to obszaru rozpoznają sprawy. W takim przypadku najlepiej wejść na stronę internetową danego wydziału (lub zadzwonić) i sprawdzić, czy dany wydział ma właściwość według posiadanej przez nas gminy, miejscowości lub, w przypadku dużych miast, ulicy.
Ostatnią wątpliwość jaką należy poruszyć jest opisanie w jakim przypadku wnosimy sprawę do wydziału cywilnego, a w jakim do gospodarczego (zaznaczyć należy, iż tylko niektóre sądy rejonowe mają utworzone wydziały gospodarcze). Ta sytuacja została uregulowana w art. 2 ustawy z dnia 24 maja 1989 roku o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych, który stanowi, iż sprawami gospodarczymi rozpoznawanymi przez sądy gospodarcze są sprawy ze stosunków cywilnych pomiędzy przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej, oraz inne wymienione enumeratywnie w dalszych ustępach ww. artykułu.
Pod sam koniec należy jednak nadmienić, iż nawet jeśli skierujemy naszą sprawę do sądu niewłaściwego to nie będzie to skutkowało dla nas negatywnymi konsekwencjami. Zgodnie bowiem z art. 200 k.p.c., jeżeli sąd stwierdzi, iż jest niewłaściwy do rozpoznania sprawy, nie zwraca pozwu, ale przekazuje sprawę do rozpoznania sądowi właściwemu, a czynności dokonane w sądzie niewłaściwym pozostają w mocy. Ponadto warto zauważyć, iż nawet skierowanie pozwu do sądu niewłaściwego i tak przerywa bieg przedawnienia roszczeń.
Definicja sprawy cywilnej została zawarta w art. 1 k.p.c., który stanowi, iż: kodeks postępowania cywilnego normuje postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego Kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych (sprawy cywilne). Do spraw cywilnych, zgodnie z treścią art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. 1989 nr 33 poz. 175) zaliczamy również sprawy rozpoznawane przez sądy gospodarcze, tj. sprawy ze stosunków cywilnych pomiędzy przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej, oraz inne wymienione enumeratywnie w dalszych ustępach ww. artykułu.
