Czy współczesnemu społeczeństwu potrzebne są elity?

W społeczeństwie demokratycznym zakładamy, że każdy człowiek jest wobec siebie równy, przynajmniej, jeśli chodzi o literę prawa, obowiązujące przypisy i szanse życiowe.

Prawda wygląda jednak trochę inaczej. Elity występują w każdym rodzaju społeczeństw, poczynając od kultur pierwotnych, po dzisiejszą nowoczesna demokrację.

Bez wątpienia ich miejsce i funkcje w społeczeństwie zmieniało się na przestrzeni wieków. Szczególne zmiany zaszły jednak wraz z nastaniem powszechnej demokracji i z utworzeniem się nowoczesnych społeczeństw informacyjnych.

Definicja pojęcia „elity”

We współczesnej socjologii można wymienić przynajmniej trzy znaczenia pojęcia „elity” Każda z nich opisuje inny sens ich pojmowania.

Typologia za Januszem Sztumskim: Elita rozumiana, jako zbiór osób zajmujących kluczowe pozycje w strukturze władzy. Dotyczy ludzi, którzy pełnią znaczące funkcje w ramach organów państwowych.

Następnie elita, jako zbiór osób, które na podstawie społecznej akceptacji swych osiągnięć, rzeczywistych lub domniemanych kwalifikacji lub przymiotów, zajmują najwyższe pozycje w hierarchii różnych struktur istniejących w społeczeństwie.

Na koniec elita rozumiana, jako zbiór osób zajmujących najwyższe miejsce w skali autorytetu lub prestiżu w społeczności lokalnej, która bazuje na tradycyjnych wartościach i zwyczajach w niej pielęgnowanych1. Zadane w temacie pytanie dotyczy głównie pierwszego wymienionego przeze mnie rodzaju elity.

Podział społeczeństwa

Rozumiejąc termin „współczesne społeczeństwo”, jako „Społeczeństwo demokratyczne”, czyli takie, które funkcjonuje w ramach systemu demokratycznego i którego podstawą jest sprawowanie władzy ustawodawczej przez zbiór ludzi wybieranych podczas okresowych, wolnych wyborów przez większą lub mniejsza grupę obywateli.

Mamy do czynienia z podziałem społeczeństwa na dwie grupy. W takim systemie politycznym przez większość obywateli zostają wyłonione jednostki, które mają za zadanie reprezentować ich interesy. W

ten sposób tworzy się zbiór osób, które jako wyłoniona mniejszość podejmuje decyzje na rzecz większości, czyli tzw. elita rządząca, elita władzy. W sferze idealnej takiego założenia zabezpiecza ona interesy wszystkich obywateli – równy dostęp do władzy. „Ludzie wstępując do społeczeństwa przekazują w jego ręce równość, wolność i władzę wykonawczą, którą posiadali w stanie natury, by legislatywa dysponowała nią tak dalece, jak tego będzie wymagać dobro społeczeństwa[…]. Ma ona rządzić przy pomocy bezstronnych i prawych sędziów, którzy musza według tych praw rozstrzygać spory2.” – Jak pisał John Locke.

Elita w demokracji

Problem elit w demokracji występuje właśnie w demokracjach opartych na systemie parlamentarnym. Głównymi twórcami teorii elit byli V. Pareto, G. Moska i R. Michels. Opierali się głównie na tezie, że istnienie elit jest nieuchronną przyszłością wszystkich społeczeństw. Każde społeczeństwo obowiązuje nieunikniony podział na „twórczą mniejszość” posiadająca władzę, czyli elitę, oraz na mniejszość, która władzy nie posiada nazwaną – masami3.

Elity te nie maja jednak zdolności reprodukcji, a co więcej podlegają ciągłej degeneracji, co wymusza na nich ciągłą cyrkulację, czyli wymianę jednostek niespełniających już wymagań na nowe zaczerpnięte z klasy niższej. W wypadku, gdy elita jest szczelnie zamknięta i nie dopuszcza do siebie nowych jednostek następuje powstanie elity konkurencyjnej, która z czasem wypiera i zajmuje miejsce starej. Masy natomiast są całą reszta społeczeństwa, która jest poza sprawowaniem władzy.

Dzięki temu, że masy są heterogeniczne łatwo poddają się manipulacji i stają się obiektem walki o wpływy pomiędzy elitami rządzącymi.

Pareto nie pozostawiał złudzeń wszelkim społeczeństwom demokratycznym. ”Teorie, że ciała parlamentarne reprezentują cały naród są czysta fikcją. W rzeczywistości parlamenty reprezentują tylko dominującą warstwę społeczeństwa”4

Jedynym rozwiązaniem tego problemu byłoby opracowanie odpowiedniego systemu pozwalającego na dokonywanie zmian w składzie i strukturze zbiorowości posiadającej władzę. Sposób, w jaki te procesy przebiegają świadczyłby o demokratycznym lub niedemokratycznym charakterze danego systemu.

Teorie V. Pareto wywołały duże poruszenie wśród środowisk demokratycznym, które próbowały je wyjaśnić w sposób, który zapewniłby zachowanie demokratycznych zasad. Jedną z osób, która podjęła się takiego zadania był S. Kozyr-Kowalski. Założył, że walka warstw w społeczeństwie nie prowadzi do zastąpienia zdegenerowanej elity panującej przez elity równie lub jeszcze bardziej zdegenerowane. Twierdził natomiast, że „uwalnia ona społeczeństwa od władzy tych, którzy przestali już być elitą w Paretowskim sensie tego słowa”5.

Wyłania się tutaj pozytywny aspekt istnienia elit w społeczeństwie demokratycznym – wymiana władzy może zapewnić na krótki bądź długi okres, lepsze prosperowanie państwa o ile nowe elity zostały wyłonione przez klasy niższe – masy. Dzięki takiej interpretacji Paretowskiego prawa wymiany/cyrkulacji6 elit można założyć, że wspólna koegzystencja pomiędzy elitami i demokracją jest możliwa.

Elity w życiu codziennym

Czasy jednak ciągle ulęgają zmianie i dzisiaj niektóre metody kontroli elity rządzącej są niewykonalne lub nie przynoszą efektów. Podział społeczeństwa jest bardzo wyraźny, szczególnie w mediach.

Większość ludzi jednak nie jest świadoma tego, że genezę tego podziału najłatwiej odnaleźć w procesie zwalczania się elit, którego świadkami tak na prawdę jesteśmy, na co dzień.

Jak pisał Janusz Sztumski opierając się na teorii V. Pareto „Dzieje się tak, dlatego, ponieważ masy m.in. ulegają różnym iluzjom i są podatne na hasła serwowane im przez polityków, zwłaszcza na te, które wychodzą naprzeciw pragnieniom i oczekiwaniom mas. Dlatego skłonne są wierzyć bardziej nawet czczym obiecankom niż racjonalnym argumentom.”7

Gdyby masy były bardziej jednorodne i świadome swoich oczekiwań to demokracja była by prawdziwie spełniającym swoje zadanie mechanizmem, heterogeniczność zbiorowości stanowiącej wyborców niestety uniemożliwia sprawne kontrolowanie rządzących. Zakładając, że niejednorodna masa ludzi nie może mieć wspólnego, złożonego celu, elity wykształciły pewne mechanizmy, które pozwalają im utrzymać się przy władzy lub ją zdobyć.

Derywacje

Mechanizmy te V. Pareto nazwał „derywacjami”. Nazywał nimi wszelkie idee, mity, aspiracje społeczne, które są tworzone przez różnego rodzaju elity walczące o władzę, aby przyporządkować sobie masy8. Ze szczególnie jaskrawym przypadkiem takich derywacji prowadzonych przed pewną czołową polską partię polityczną mamy do czynienia od czasu tragicznej katastrofy 10 kwietnia.

Nie można się nie zgodzić z Pareto w jego obserwacjach, ale należy zauważyć, że patrzy on jedynie z perspektywy antydemokratycznej, a co za tym idzie uważa każdego potencjalnego polityka za manipulanta pochłoniętego rządza władzy, głoszącego idee miłości ojczyzny jedynie z egoistycznych pobudek. Ta nazbyt pesymistyczna wizja nie może być oczywiście prawdziwa.

Zakładając, że politycy wchodzący w skład elity rządzącej mają na celu rzeczywistą reprezentację interesów swoich wyborców i chodzi im wyłącznie o dobro narodu, to można przyjąć, że demokracja spełnia swoje zadanie.

Elity utajone

Funkcjonowanie społeczeństwa demokratycznego rządzonego przez elity władzy zaczyna się komplikować wraz z włączeniem do jej struktury pewnego tworu nazywanego elitą utajoną9.

Problem jest tym poważniejszy z powodu rozwoju biurokratyzacji, co skłania społeczeństwo do myślenia, że gdy coś oficjalnie nie istnieje to tego nie ma – to oznacza, że w ramach struktury władzy można je właściwie pominąć.

Potwierdzone jest jednak, że tzw. elity utajone mają duży wpływ na funkcjonowanie władzy i procesy podejmowania decyzji na ważne społecznie, a szczególnie gospodarczo tematy.

Odwołując się do kategoryzacji ukrytych elit przedstawionej przez Janusza Sztumskiego, w ramach elit ukrytych mieszczą się potężne organizacje takie jak mafie, rozmaite grupy nacisku, kliki, oraz tajne organizacje rządowe.

Grupy społeczne

Mafia – Taki rodzaj grupy społecznej, która realizuje swoje, najczęściej egoistyczne, cele w ramach danej społeczności lokalnej, regionu, całego państwa, a czasami wykracza ze swoją działalnością w sferę międzynarodową.

Posiadają zwykle dwoisty charakter. Legalny, który służy, jako swoista zasłona dla innych nielegalnych celów. Mafia realizuje swoje cele i zadania zarówno środkami legalnymi np. sponsoring, reklama. Jak również, nielegalnymi np. łapówki, szantaż, morderstwa. Cały system powiązań, rozwinięta struktura i możliwości mafii może skutecznie oddziaływać na elity rządzące, a co gorsza wprowadzać do niej swoich członków, aby mogli strzec swoich interesów, kosztem społeczeństwa.

Grupy nacisku – Silne grupy funkcjonujące w społeczeństwie o zróżnicowanym stopniu organizacji, które forsują interesy swoje, kategorii społecznych, oraz środowisk, które reprezentują.

Mogą to być związki zawodowe, reprezentanci różnych środowisk takich jak np. ekolodzy, naukowcy itp. Ważnym elementem funkcjonowania grup nacisku jest ich położenie w hierarchii społecznej pod względem wartości i liczebności reprezentowanego przezeń środowiska. Duże, uprzywilejowane w społeczeństwie grupy mogą skutecznie forsować swoje postulaty, co prowadzi do nierównego traktowania w odniesieniu do reszty obywateli.

Klika – Jest to mała, nieformalna grupa społeczna, która wytworzyła się w sposób spontaniczny w obrębie większej grupy. Członkowie kliki maja wspólny, formalnie nieokreślony cel – najczęściej przejecie władzy, dominującej pozycji w strukturze, oraz zdobycie możliwie największych zysków.

Członkowie kliki zmieniają kształt struktury, w której funkcjonują w sposób możliwie jak najbardziej ukryty. Dobrze funkcjonująca klika ogranicza dostęp do władzy innych członków struktury.

Elita w dzisiejszym społeczeństwie

W dzisiejszym społeczeństwie wszyscy aspirujemy do elit różnego rodzaju. Postrzegamy je, jako nasze grupy odniesienia, aby łatwiej było nam dostrzec nasze cele i pragnienia związane z naszym rozwojem i karierą.

Jest to dla nas naturalne i jest to jedna z głównych cech nowoczesnych społeczeństw. Wspinaczka po drabinie stanowisk jest nieuchronnym przeznaczeniem każdej osoby, która widzi swoje miejsce w szeroko pojętych elitach naszego społeczeństwa od elit kulturowych, po elity władzy i biznesu. Mechanizm kariery jest głównym elementem elito-twórczym istniejących społeczeństw gospodarki rynkowej.10

W jaki wiec sposób zwykłe osoby zaczynające, jako zwykłe pionki na szachownicy mogą zostać królami biznesu, polityki lub mediów? Podejście funkcjonalne wskazuje, że awans należy się jednostkom najbardziej wybitnym i doskonale wypełniającym swoje obowiązki, ponieważ nowy status społeczny to nowe role i obowiązki, które na najwyższych szczeblach powinny być wypełniane przez fachowców.

Dzieje się tak jednak rzadziej niż można by było się tego spodziewać. Winę za to ponosi wiele czynników, które wpływają na wybór określonej osoby na wyższe stanowisko. Ważnymi są cechy fizyczne, intelektualne, osobowościowe, ilość kandydatów, doświadczenie, a często też nepotyzm i zwykłe szczęście.

Ważnym elementem dotyczącym awansu może być także możliwość wpływu na osobę, która o awansach decyduje. Umiejętne promowanie siebie i „dopieszczanie” swojego przełożonego może mieć znaczący wpływ podczas decyzji dotyczącej awansu. Oczywiście elementem najbardziej istotnym w wyborze kandydata na wyższe stanowisko jest sposób, w jaki wykonuje swoją pracę – trudno awansować osobę, która mimo swoich zalet osobowościowych nie potrafi wykonywać najprostszych zadań.

Wraz ze wzrostem możliwości i zasięgu władzy jednostki na danym stanowisku staje się ona coraz bardziej członkiem elity społecznej w ramach własnej struktury zawodowej.

Kariera polityczna

Kariery polityczne wyglądają zgoła inaczej, gdyż system promocji w strukturze ugrupowań politycznych jest zależny od nieco innych czynników niż w przypadku awansów zawodowych. Sama kariera zawodowa może mieć wypływ na sukcesy polityczne danego człowieka, pozytywny lub negatywny w zależności od pozycji społecznej jaką zajmuje.

Nie oznacza to wcale, że kariera polityczna musi być uwarunkowana poprzedzającymi ja sukcesami zawodowymi. Według Maxa Webera można wyróżnić polityków, którzy traktują politykę, jako zawód główny lub uboczny11. W sensie głównym są to osoby, które żyją dla polityki i z polityki się utrzymują. W rozumieniu ubocznym są to politycy, którzy zabierają głos w sferze politycznej okazjonalnie, w razie potrzeby i nie stanowi ona ich głównego źródła dochodów.

Rozróżnienie to jest ważne w ramach zrozumienia genezy istniejących członków ugrupowań wchodzących w skład elity władzy. Uwidacznia to szereg zagrożeń i możliwości niekontrolowanego wpływu na procesy legislacyjne. Przykładowy polityk posiadający pewien kapitał – załóżmy, że posiada sieć sklepów z artykułami żywnościowymi.

Jego status materialny i posiadane dobra mogą powodować utrudnienia w pełnieniu funkcji publicznych np. w ramach polityki żywnościowej i cenowej. Istnieje również zagrożenie, że będzie używał własnych środków w ramach kampanii wyborczej, co jest zakazane gdyż narusza przez to podstawowe, demokratyczne zasady kampanii wyborczej.

Po takiej analizie łatwo dojść do wniosku, że polityk utrzymujący się wyłącznie z pracy na rzecz państwa jest lepszym rozwiązaniem. Niestety, takie położenie również tworzy perspektywy zagrożeń. Dostęp do polityki to także dostęp do wielkiego kapitału, który potrafi wpływać dosłownie na wszystko.

Media coraz częściej ujawniają korupcyjne skandale związane ze sponsoringiem wpływowych polityków. O takim procederze świadczą również majątki osób działających w sferze politycznej, które mają tendencję do systematycznego wzrostu mimo braku konkretnych dochodów z racji prowadzonego gospodarstwa domowego.

Zjawisko sponsoringu negatywnie wpływa na procesy demokratyzacji i zaprzepaszcza często inicjatywy ważnych reform w celu ochrony interesów elit biznesowo-politycznych.

Zjawiska związane z istnieniem elit we współczesnym społeczeństwie są nieunikniona konsekwencja demokracji parlamentarnej. Właściwie jakikolwiek, ustrój pomijając demokracje ateńską powoduje wytworzenie się elity sprawującej władzę. Wydawałoby się, że istniejące elity są w wielu aspektach dysfunkcyjne i nie zapewniają spełnienia wizji prawdziwej, realnej demokracji. Zdaniem Cz. Znamierowskiego12 „Władza w państwie z konieczności musi być w rękach nielicznej grupy ludzi.

Innymi słowy: ustrój państwowy zawsze musi być oligarchiczny. Różny może być tylko sposób powstania tej nielicznej grupy rządzącej, czyli oligarchii” Znamierowski zauważa, że prawdziwym problemem demokracji jest istotność wyboru osób wchodzącej w skład elity władzy, a nie samo prawo do formalnego uczestniczenia w procesie wyborczym. Jeśli osoby wybrane do elity będą „odpowiednie”, tj. takie, które będą wykorzystywać swoja władze dla dobra rządzonych, a nie rządzących.

Ważnym jest też, aby te osoby były kompetentne w tym, czym mają zamiar się zajmować, zapewni to sprawne funkcjonowanie społeczeństwa i ład społeczny. Istnienie elit jest, zatem naturalną konsekwencją istnienia zorganizowanych wewnętrznie społeczeństw.

Większość teorii związanych z funkcjonowaniem elit w społeczeństwach demokratycznych i nie tylko, opiera się na zależnościach pomiędzy elitą rządzącą, a reszta społeczeństwa, – czyli na charakterze jej wymiany. Na powiązaniach poszczególnych elit istniejących w społeczeństwie między sobą, a szczególnie pomiędzy elitą rządząca i elitą posiadającą „wpływy” – narzędzia pozwalające na uczestnictwo w systemie legislacyjnym nie będąc jego częścią.

Wynika z nich jasno, że demokratyczne społeczeństwa, w których funkcjonujemy w dzisiejszych czasach posiadają wiele słabości z powodu, których realna władza umyka szeroko pojętemu społeczeństwu i dostaje się w ręce oligarchów.

Na szczęście w ramach systemów demokratycznych istnieje wiele narzędzi, dzięki którym możemy oceniać, odwoływać i wymieniać elity władzy, a zagrażające demokracji i wolności praktyki przeprowadzane przez silne środowiska biznesowe i przestępcze mogą być z powodzeniem ograniczane i miejmy nadzieje, że kiedyś uda się je w jakiś sposób całkowicie wyeliminować.

1. – J. Sztumski, Elity ich miejsce i rola w społeczeństwie. Katowice 2007. s.47.

2. – J. Locke. Dwa traktaty o rządzie, Warszawa 1992 § 131.

3. – M. Stefaniuk. Teoria elit Vilfreda Pareta, Lublin 2001, 4.1.3 Pojecie „elity”.

4. – M. Stefaniuk. Teoria elit Vilfreda Pareta, Lublin 2001, s.170.

5. – M. Stefaniuk. Teoria elit Vilfreda Pareta, Lublin 2001, s. 171.

6. – Zob. M. Stefaniuk. Teoria elit Vilfreda Pareta, Lublin 2001, 4.1.6 Pareta wczesna teoria polityki.

7. – J. Sztumski, Elity ich miejsce i rola w społeczeństwie. Katowice 2007, s.58.

8. – J. Sztumski, Elity ich miejsce i rola w społeczeństwie. Katowice 2007, s.59.

9. – J. Sztumski, Elity ich miejsce i rola w społeczeństwie. Katowice 2007, r. 3.3.

10. – J. Sztumski, Elity ich miejsce i rola w społeczeństwie. Katowice 2007, r. 4.5.

11. – J. Sztumski, Elity ich miejsce i rola w społeczeństwie. Katowice 2007, s. 108.

12. – J. Sztumski, Elity ich miejsce i rola w społeczeństwie. Katowice 2007 r. 4.3.5