Wyłączenie sędziego na wniosek w postępowaniu cywilnym
Wyłączenie sędziego jest jedną z podstawowych instytucji postępowania sądowego w demokratycznym państwie prawnym.
Aby wynik postępowania był sprawiedliwy, sędzia nie może nie być bezstronny, czy to ze względu na bliskość do strony postępowania, czy też ze względu na swoje powiązanie z samą sprawą i jej przedmiotem.
Wyłączenie sędziego z urzędu i na wniosek
Wyróżniamy wyłączenie sędziego z urzędu (iudex inhabilis) i na wniosek (iudex suspectus). Wyłączenie z urzędu zawsze następuje na podstawie konkretnego przepisu prawa, który to przepis zazwyczaj wymienia enumeratywnie konkretne podstawy odsunięcia sędziego od sprawy. Tak też jest w przypadku Kodeksu postępowania cywilnego, który normuje tę problematykę w art. 48 § 1.
Zgodnie zaś z art. 49 k.p.c wyłączenie sędziego na wniosek może nastąpić w przypadku, gdy „istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie”, niezależnie od przyczyn wymienionych w art. 48. Przepis ten normuje zarówno wyłączenie na wniosek strony, jak i na żądanie samego sędziego.
W przepisie tym brak jest konkretnego wymienienia przypadków wyłączenia sędziego. Wystarczająca będzie tutaj każda okoliczność wywołująca wątpliwości co do jego bezstronności.
Nie musi już być to tylko i wyłącznie okoliczność o charakterze osobistym, jak miało to miejsce przed wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 13 grudnia 2005 r. SK 53/04 (Dz.U. nr 250 poz. 2118). Ocena zasadności wniosku o wyłączenie sędziego będzie zależeć od konkretnego przypadku i podlegać swobodnej ocenie organu orzekającego.
Złożenie wniosku
Wniosek taki składa się pisemnie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy. Trzeba jednak uprawdopodobnić przyczyny wyłączenia oraz fakt, że przyczyna ta powstała lub stała się znana stronie dopiero po przystąpieniu do rozprawy (art. 50 § 1 i 2 k.p.c). O wyłączeniu rozstrzyga sąd, w którym sprawa się toczy, a jeśli byłoby to niemożliwe ze względu na niedostateczną liczbę sędziów – sąd nad nim przełożony (art. 52 § 1 k.p.c).
Do podjęcia rozstrzygnięcia w tej sprawie potrzebnych jest trzech sędziów. Jeśli wydane zostanie postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego, będzie na nie przysługiwać zażalenie na podstawie art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c.
Należy pamiętać, że jest to wniosek o wyłączenie sędziego, a nie o wyłączenie sądu. Polskie postępowanie cywilne nie przewiduje wyłączenia sądu, w związku z czym taki wniosek podlegałby odrzuceniu jako niedopuszczalny.
Przepis art. 49 k.p.c został dosłownie przepisany do Ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, co wskazuje na doniosłość tej instytucji w każdym postępowaniu sądowym, nie tylko cywilnym.
Różnica polega jedynie na tym, że w braku dostatecznej liczby sędziów do podjęcia postanowienia, to Naczelny Sąd Administracyjny wyznacza inny sąd do rozpoznania takiego wniosku.
