Zasady stosowania prawa unijnego przez organy Państw Członkowskich

To głównie na Państwach Członkowskich spoczywa ciężar wykonania prawa unijnego i to ich organy zapewniają realizację wywiedzionych z przepisów unijnych norm. Wykonanie tak ważnego zadania podlega jednak kilku zasadom, czy to traktatowym, czy wywodzącym się z orzecznictwa, z jednej strony przyznającym pewną autonomię, z drugiej strony ograniczającym całkowitą swobodę.

Zasada lojalnej / solidarnej współpracy

Ta zasada została wprost sformułowana w Traktacie o Unii Europejskiej (TUE) i odnosi się do relacji Państw Członkowskich z Unią, relacji między Państwami Członkowskimi, a także między instytucjami unijnymi. Art. 4 TUE zakłada wzajemną pomoc i wsparcie w wypełnianiu unijnych zadań, podejmowanie przez Państwa Członkowskie wysiłków w celu realizacji zobowiązań, a także ułatwianie wykonania przez Unię zadań i powstrzymanie się od działań zagrażających urzeczywistnieniu celów UE.

Ta dość ogólna i niezaskakująca zasada ma jednak olbrzymie znaczenie dla prawa unijnego (znajduje zastosowanie zarówno na etapie stanowienia, jak i stosowania prawa) i odegrała istotną rolę w procesie jego rozwoju. Właśnie z obowiązku lojalnej współpracy wyprowadza się tak fundamentalne zasady systemu prawa unijnego jak zasada pierwszeństwa i bezpośredniego skutku, a Trybunał uznał ją za ogólną zasadę prawa. Zasada współpracy podnoszona jest przy okazji rozstrzygania przez TSUE różnych spraw, m.in. Zwartveld, C-459/03 Komisja przeciwko Irlandii, Hurd czy C-65/93 Parlament przeciwko Radzie (w ostatnim orzeczeniu rozciągając zasadę lojalnej współpracy na relacje między instytucjami UE).

Zasada autonomii proceduralnej (procedur krajowych)

Zasada ta znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy prawo unijne (pierwotne lub wtórne) nie zawiera przepisów proceduralnych, które uregulowałyby sposób stosowania prawa UE przez Państwa Członkowskie. W takim wypadku, każde państwo samodzielnie ustanawia odpowiednie procedury, co znajduje najszersze zastosowanie w ustawodawstwie antymonopolowym.

Początków kształtowania się tej zasady można dopatrywać się w latach 70., w orzeczeniach Rewe i Comet, natomiast samo pojęcie autonomii proceduralnej ETS sformułował dopiero w 21. wieku, w orzeczeniu Delena Wells.

Zasada autonomii ustrojowej (instytucjonalnej)

Zgodnie z nią, to Państwa Członkowskie wyznaczają organy i instytucje, które wykonują prawo unijnego na szczeblu krajowym, regionalnym czy lokalnym. Temat ten poruszony został między innymi w sprawie Vereniging Nationaal.

Zasada efektywności prawa unijnego

Zasada ta, o charakterze bardziej politycznym niż prawnym, wyraża ogólny postulat zapewnienia prawu unijnemu skuteczności. Odnosząc tę zasadę do środków krajowych, w orzeczeniu w sprawie Walt Wilhelm Trybunał stwierdził, że Państwa Członkowskie nie mogą „wprowadzać czy utrzymywać środków, które mogłyby naruszyć praktyczną efektywność Traktatu”. Ponieważ z zasady tej wynikają dla Państw zobowiązania głównie w kwestiach proceduralnych, istotne jest skonfrontowanie jej z zasadą autonomii proceduralnej. I tak, autonomia proceduralna ograniczona jest dwoma warunkami, o czym Trybunał wspomina choćby w orzeczeniu w sprawie Arcor.

Są to:

– równoważność (ekwiwalencja, niedyskryminacja)

Roszczenia oparte na prawie unijnym nie mogą być traktowane gorzej, niż roszczenia oparte na prawie krajowym. Istotne jest, że dopuszczalna jest stosowana w prawie gospodarczym tzw. odwrotna dyskryminacja, tj. faworyzacja produktów i obywateli „unijnych”.

– skuteczność

Wykonanie roszczenia „unijnego” nie może być niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, np. poprzez ustanowienie przesadnie krótkich terminów przedawnienia, nałożenie bardzo wysokiej opłaty czy inne rozwiązania proceduralne, które uczyniłyby wykonanie roszczenia praktycznie niemożliwym.

Za ograniczenie autonomii procedur krajowych uważa się również zasadę wyprowadzoną z orzeczenia w sprawie Factortame, dotyczącą stosowania środków tymczasowych przez sąd rozpatrujący spór podlegający prawu unijnemu. Zgodnie z nią, sąd – w celu zapewnienia skuteczności przyszłego orzeczenia sądowego – ma obowiązek niestosowania normy prawa krajowego zakazującej zarządzenia środka tymczasowego, jeżeli norma ta jest jedyna przeszkodą dla zastosowania środka.

Zasada skutecznej ochrony sądowej

Ta zasada ogólna prawa unijnego wynika, zgodnie z orzeczeniem w sprawie Unibet, „ze wspólnych tradycji konstytucyjnych Państw Członkowskich” i chroniona jest przez Europejską Konwencję Praw Człowieka. Przewiduje ona konieczność istnienia w każdym Państwie Członkowskim systemu, który zapewnia rzeczywistą i skuteczną ochronę praw przysługujących jednostkom na mocy prawa unijnego, a więc możliwość realizacji tych praw. Przykładowo, orzeczenia w sprawach von Colson i Harz (dotyczących tej samej dyrektywy w sprawie równego traktowania kobiet i mężczyzn) wskazują celowość – z punktu widzenia ochrony praw – nałożenia dodatkowej sankcji w formie przyznania odszkodowania za naruszenie zakazu dyskryminacji oraz konieczność adekwatności tego odszkodowania do poniesionej szkody.

Nie jest konieczne powołanie specjalnego środka czy specjalnego podmiotu zajmującego się tego rodzaju prawami, wystarczy ochrona w ramach już istniejącego systemu krajowego, o ile przewiduje on taką możliwość oraz spełnia wymóg ekwiwalencji i skuteczności. W przypadku braku odpowiednich rozwiązań ustawowych, to sądy powinny zapewnić wykonanie tej zasady poprzez właściwą wykładnię. Realizacja zasady skutecznej ochrony sądowej to m. in. zapewnienie drogi sądowej, podnoszenie prawa unijnego z urzędu, zapewnienie możliwości wznowienia postępowania, prawo do zwrotu opłat i podatków pobranych niezgodnie z przepisami unijnymi, odpowiedzialność odszkodowawcza państwa.

Zasada proporcjonalności

Zasada proporcjonalności oznacza, zgodnie z art. 5 par. 4, że „zakres i forma działania Unii nie wykraczają poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów Traktatów”. Jako zasada traktatowa dotyczy więc jedynie działań podejmowanych przez organy unijne, z orzecznictwa wynika jednak, że Państwa Członkowskie również powinny się nią kierować, stosując środki powodujące utrudnienie swobodnego przepływu towarów w Unii (C-320/03 Komisja przeciwko Austrii) lub wewnątrzunijnego handlu (C-463/01 Komisja przeciwko Niemcom). W takim wypadku podjęte środki muszą być konieczne i odpowiednie dla realizacji celu.