Znamiona typu czynu zabronionego

Każde przestępstwo – zarówno to znajdujące się w kodeksie karnym, jak i poza nim – składa się ze znamion typu czynu zabronionego.

Znamiona są to określone słowa, które konkretyzują podmiot przestępstwa, jego przedmiot, a także sposób działania sprawcy lub jego stosunek psychiczny do czynu. Stąd też właśnie wyróżniamy znamiona podmiotu, przedmiotu, strony podmiotowej oraz strony przedmiotowej.

Znamiona podmiotu

Znamiona podmiotu wskazują na to, kto jest zdolny do popełnienia danego czynu zabronionego. Sprawcą przestępstwa we współczesnym systemie prawa karnego może być tylko człowiek. Istnieje jednak w naszym ustawodawstwie ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. nr 197, poz. 1661 z późn. zm.).

Nie jest to odstępstwo od reguły, według której odpowiedzialność karna sprawcy zależy od jego winy (zasada nullum crimen sine culpa – art. 1 § 3 kk), chociaż mogłoby się tak wydawać – trudno przecież, aby jakiś podmiot zbiorowy (np. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) w jakikolwiek sposób zawinił.

Według tej ustawy jednak podmiot zbiorowy nie opowiada za własny, ale za cudzy czyn, mianowicie za zachowanie osób wymienionych w art. 3 pkt 1-3a, przy czym konieczną przesłanką odpowiedzialności jest możliwość przyniesienia korzyści podmiotowi zbiorowemu, chociażby była to korzyść niemajątkowa.

Zgodnie z zasadą nullum crimen sine culpa, aby konkretny człowiek mógł ponieść odpowiedzialność karną za swoje zachowanie, konieczna jest możliwość przypisania mu winy, a więc zdolność zawinienia sprawcy. Na podstawie przepisów Kodeksu karnego można odpowiadać od momentu ukończenia 17 roku życia, a w przypadku niektórych, dokładnie wyliczonych w art. 10 § 2 kk przestępstw – od 15 roku życia.

Są to szczególnie niebezpieczne czyny zabronione, takie jak zabójstwo czy zgwałcenie i to w formie kwalifikowanej (np. ze szczególnym okrucieństwem).

Odpowiedzialności karnej, z powodu braku zdolności zawinienia, nie będzie podlegać także osoba całkowicie niepoczytalna.

Przestępstwa powszechne i indywidualne

Ze względu na podmiot przestępstwa możemy podzielić na powszechne oraz indywidualne. Przestępstwa powszechne (delicta communia) charakteryzują się tym, że może je popełnić każdy realizując znamiona czynności wykonawczej.

Zazwyczaj takie przestępstwa rozpoznaje się po tym, że zaczynają się od słowa „kto”, bez dalszej konkretyzacji sprawcy. Przestępstwa indywidualne natomiast (delicta propria) popełnić może tylko osoba specyficznie ujęta przez ustawodawcę, a więc charakteryzująca się określonymi cechami zapisanymi w ustawie karnej.

Podręcznikowym przykładem jest przestępstwo dzieciobójstwa z art. 149 kk, zaczynające się od słów „matka, która zabija dziecko”. Takie właśnie przestępstwo może popełnić tylko osoba będąca matką, zabijając swoje dziecko w okresie porodu i pod wpływem jego przebiegu.

Znamiona przedmiotu

Znamię przedmiotu określa przedmiot zamachu sprawcy, lub też – patrząc niejako z drugiej strony – przedmiot prawnokarnej ochrony. Przedmiotem karnoprawnej ochrony jest zawsze jakieś dobro prawne, czyli jakiś stan rzeczy, zdarzenie, ale także i rzecz, uznane przez ustawodawcę za na tyle ważne, że wymaga ochrony przepisami prawa karnego. Ogół przepisów prawa karnego, ogół danych stosunków społecznych chronionych przez prawodawcę tworzy ogólny przedmiot ochrony.

Rodzajowy przedmiot ochrony

Każde przestępstwo ma także swój indywidualny przedmiot ochrony, ale zgrupowanie ich w określone rozdziały kodeksu pozwala nam na wyróżnienie tzw. rodzajowego przedmiotu ochrony. Tak więc dla przestępstw z Rozdziału XIX kk – Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, rodzajowym przedmiotem ochrony będzie życie i zdrowie ludzkie. Dla przestępstwa zabójstwa natomiast (art. 148 kk), indywidualnym przedmiotem ochrony będzie już samo życie ludzkie, bo to na nie sprawca musi dokonać zamachu, aby uruchomić normę prawa karnego mającą za swoje zadanie ochronę tego dobra.

Znamiona strony przedmiotowej

Do znamion strony przedmiotowej zaliczamy przede wszystkim sposób, w jaki zachowuje się sprawca. Najważniejsze miejsce zajmuje tutaj opis czynności wykonawczej, a więc znamię ujęte zazwyczaj w formie gramatycznej czasownika („zabija”, „kradnie”). Dalej, do znamion tego rodzaju zaliczamy realia otaczające sprawcę w momencie popełnienia czynu zabronionego, a więc takie okoliczności jak czas i miejsce popełnienie przestępstwa. Takie okoliczności nie są jednak koniecznym elementem typizacji przestępstwa, w przeciwieństwie do znamienia czasownikowego.

Przestępstwa skutkowe i bez-skutkowe

Podobnie koniecznym elementem nie jest skutek wywołany przez sprawcę. Przestępstwa dzielimy bowiem na skutkowe (materialne) oraz bez-skutkowe (formalne).

Niekiedy wystąpienie skutku jest koniecznym elementem popełnienia przestępstwa (np. wyrządzenie swoim zachowaniem znacznej szkody majątkowej), czasami zaś ustawodawca penalizuje samo podjęcie danej czynności, bez względu na jej rezultat. Wystąpienie skutku może być ujęte także (zazwyczaj w osobnym paragrafie) jako ten fakt, który zaostrza karalność danego przestępstwa (np. art. 163 § 3 kk). Jeśli mamy do czynienia z przestępstwem materialnym, do znamion typu czynu zabronionego będzie należeć także związek przyczynowy między zachowaniem sprawcy a wywołanym przezeń skutkiem.

Znamiona strony podmiotowej

Ostatnim z opisywanych zespołów znamion są znamiona strony podmiotowej. Ich cechą charakterystyczną jest to, że opisują stosunek psychiczny sprawcy do czynu. Znamiona te będą więc przede wszystkim wskazywać na jego umyślność lub nieumyślność (a w ramach umyślności także na zamiar: bezpośredni, ewentualny, kierunkowy), ale także na jego motywację lub stan emocjonalny.

Literatura:

1. Marek Bojarski, Jacek Giezek, Zofia Sienkiewicz (red. Marek Bojarski), Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, wyd. 4, LexisNexis, Warszawa 2010, s. 89-90, 98-118

2. Andrzej Marek, Prawo karne, wyd. 9, C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 109-110