Zostałem okradziony – jestem pokrzywdzony

Codziennie dochodzi do przestępstw, na skutek których ktoś staje się ofiarą, pokrzywdzonym. Niestety może to dotyczyć każdego z nas. Dlatego warto wiedzieć kiedy przysługuje nam status pokrzywdzonego i jak jest on unormowany na gruncie prawa karnego. Ponadto, czy w związku z zaistniałą sytuacją, przysługują nam jakieś prawa lub obowiązki?

Z art.49 § 1 k.p.k. wynika, iż za pokrzywdzonego uważa się osobę fizyczną, osobą prawną oraz instytucję państwową, samorządową lub społeczną (choćby nie posiadała osobowości prawnej), której dobro prawne zostało bezpośrednio:

• naruszone przez przestępstwo np. pobicie – naruszono nasze zdrowie i nietykalność cielesną
• zagrożone przez przestępstwo np. usiłowanie kradzieży auta – zagrożone było nasze dobro materialne.

Co ciekawe, pokrzywdzonym może być także zakład ubezpieczeń społecznych, ale tylko w takim zakresie, w jakim pokrył lub jest zobowiązany pokryć szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu bezpośrednio przez przestępstwo. Przykład – SN w orzeczeniu z dniu 25.03.2003r. wskazał, że ZUS może być uznany za pokrzywdzonego przy występku nieodprowadzenia przez pracodawcę składki na ubezpieczenie społeczne, które jest dochodem ZUS.

Największe znaczenie dla pokrzywdzonego ma kwestia, czy należy do stron postępowania karnego. I jak to w prawie bywa, odpowiedź brzmi: to zależy. W tym przypadku zależy od etapu postępowania, mianowicie w postępowaniu przygotowawczym ma status strony, a w postępowaniu sądowym może mieć albo nie. Na tle tych rozważań podejmę się wyjaśnienia uprawnień pokrzywdzonego, a także podstawowych obowiązków.

Ogólnym uprawnieniem pokrzywdzonego, na każdym etapie postępowania, jest ustanowienia pełnomocnika do obrony jego praw i pomocy w trakcie procesu. W sytuacji, gdy pokrzywdzony nie ma warunków finansowych na pokrycie kosztów związanych z pełnomocnictwem bez uszczerbku dla siebie i rodziny, może złożyć do prokuratora lub sądu wniosek o wyznaczenie mu pełnomocnika z urzędu.

Jak już wspomniałam w postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony jest stroną i to niezależnie od decyzji organu procesowego. Ergo, ma uprawnienie do działania we własnym imieniu i zgodnie z własnym interesem.

 Strona – pokrzywdzony posiada następujące kompetencje:

• Jeśli złożył zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, w razie spełnienia przesłanek, może wnieść zażalenie na bezczynność organ
• Gdy składa wniosek o ściganie niektórych sprawców, musi być uprzedzony, iż obowiązek ścigania obejmuje też inne osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem wskazanej we wniosku osoby. Jednakże, ten przepis nie dotyczy najbliższych pokrzywdzonego. Niniejszy wniosek może cofnąć za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym (do rozpoczęcia przewodu sądowego na I rozprawie głównej) za zgodą sądu, chyba że odnosi się do przestępstwa zgwałcenia/ wymuszenia czynność seksualnej.
• Jeśli występuje w sprawie jako świadek, może zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. Przesłanką jest zasadna obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec niego lub najbliższej osoby w związku z czynnościami jakie podejmuje w postępowaniu.
• Za zgodą prowadzącego postępowanie może przeglądać akta i sporządzać z nich odpisy
• Może żądać odpisu protokołu czynności, w których uczestniczył/miał prawo uczestniczyć lub dokumentów sporządzonych z jego udziałem, od niego pochodzących.
• Gdy bierze udział w okazaniu mu innej osoby, może domagać się jego przeprowadzenia w sposób uniemożliwiający jego rozpoznanie przez okazywanego.
• Ma prawo do wniesienia zażalenia na czynności naruszające jego prawa (inne niż postanowienia i zarządzenia)
• W sytuacji, gdy było zgłoszone powództwo cywilne, a postępowanie przygotowawcze w tej sprawie umorzono lub zawieszono, w terminie 30 dni od doręczenia postanowienia, może żądać przekazania sprawy do sądu cywilnego.
• Może wnieść skargę subsydiarną
• Może zainicjować lub zgodzić się na postępowanie mediacyjne między nim, a oskarżonym
• Musi być niezwłocznie powiadomiony o uchyleniu lub zmianie na inny środek zapobiegawczy tymczasowego aresztowania wobec podejrzanego, chyba że wcześniej zrezygnuje z tego uprawnienia.
• Jego przesłuchanie w charakterze świadka może nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych na odległość lub w miejscu jego pobytu
• Jeśli pokrzywdzony w chwili czynu nie ukończył 15 lat, a sprawa dot. przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko rodzinie i opiece, wówczas powinien być przesłuchany w charakterze świadka tylko raz. Wyjątkowo, może dojść do kolejnego przesłuchania, w razie ujawnienia istotnych okoliczności lub zażąda tego podejrzany, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego, co jest dość kontrowersyjnym problemem.
• Może składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia. Dzięki temu, że art. 315 k.p.k. przewiduje, iż organ procesowy nie może odmówić stronie udziału w zażądanej czynności, pokrzywdzony ma prawo uczestniczyć w zainicjowanych przez siebie działaniach.
• Organ ma obowiązek doręczyć pokrzywdzonemu odpis postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego i zezwolić na udział w przesłuchaniu biegłego i zapoznaniu się z jego opinią
• Może żądać, by sąd przesłuchał świadka, bo np. jest ciężko chory, więc istnieje niebezpieczeństwo niemożności przesłuchania go na rozprawie.

W postępowaniu sądowym pokrzywdzony jest stroną, więc ma jej uprawnienia, jeżeli wystąpi jako:

• Oskarżyciel posiłkowy
• Oskarżyciel prywatny
• Powód cywilny

W innych wypadkach, mimo wszystko przysługują mu określone prawa:

• Chyba najbardziej wyraźne i ukazujące jego status z uwagi na sam fakt pokrzywdzenia- prawo do wyrażenia sprzeciwu wobec wniosku oskarżonego o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary/ środka karnego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego.Moim zdaniem, ten przepis zapewnia pokrzywdzonemu prawo do protestu wobec czynności z jego punktu widzenia niesprawiedliwej, bo skoro on ucierpiał to dlaczego, sprawca ma być łagodnie traktowany. Trzeba pamiętać, że przeprowadzane na rozprawie dowody stanowią podstawę ustaleń faktycznych, a tym samym przedmiotowego rozstrzygnięcia. Stąd tak ważne dla pokrzywdzonego jest omawiane uprawnienie.
• Do obecności na sali w toku rozprawy. A gdy występuje jako świadek, jest przesłuchiwany w pierwszej kolejności, co zapewnia mu pobyt na rozprawie od początku do końca.
• Do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku warunkowo umarzającego wydanego na posiedzeniu, jak i zaskarżenia takiego wyroku. Dodatkowo wyrok w tym przedmiocie jest doręczany obligatoryjnie pokrzywdzonemu.

• Do uczestnictwa w posiedzeniu odnoszącym się do warunkowego umorzenia postępowania, wniosku o skazanie na posiedzeniu przed rozprawą i umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności oskarżonego i zastosowania środków zabezpieczających.
• Posiada uprawnienie do złożenia wniosku o podjęcie warunkowo umorzonego postępowania, nawet jeśli wcześniej (przy postępowaniu o warunkowe umorzenie) nie korzystał z praw strony. Co istotne, może również wziąć udział w posiedzeniu sądu dot.

Obowiązki i powinności pokrzywodzonego

Będąc pokrzywdzonym, jesteśmy również obciążeni pewnymi POWINNOŚCIAMI. Należy jednak przyznać, że wszystkie z nich mają na celu prawidłowe przeprowadzenie i zakończenie postępowania karnego.

Istotną sprawą dla pokrzywdzonego jest obowiązek podania nowego adresu przy zmianie miejsca zamieszkania lub nie przebywaniu pod wskazanym wcześniej adresem.

Dlaczego?

Bo jeśli zaniecha tego działania, wówczas pisma wysyłane na dotychczasowy adres będą traktowane jako doręczone. Więc ze względu na własny interes i dobro, pokrzywdzony powinien podać organom nowy adres do doręczeń. Nie odnosi się to do osoby pozbawionej wolności, która nie podała nowego adresu, ze względu na to, iż ta zmiana miejsca zamieszkania nie nastąpiła dobrowolnie, z własnej woli, lecz przymusu. Oczywiście, organ procesowy musi pouczyć pokrzywdzonego o tym obowiązku, a by móc później to od niego egzekwować.

Pokrzywdzony, tak jak i świadek, ma obowiązek stawiać się na każde wezwanie organu procesowego. Jeżeli nie usprawiedliwi swojej nieobecności lub bez zezwolenia organu oddali się od miejsca czynności przed jej zakończeniem, można wobec niego nałożyć karę pieniężną do 10.000 zł, a nawet zarządzić jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie.

W momencie, gdy karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może on sprzeciwić się badaniom, które nie są połączone z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym, np. szpitalu.

Jeśli zaistnieją wątpliwości co do stanu psychicznego pokrzywdzonego, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania albo odtwarzania przez niego spostrzeżeń, to sąd i prokurator mogą zarządzić jego przesłuchanie z udziałem biegłego lekarza lub psychologa. Podkreślam, iż muszą zachodzić uzasadnione okoliczności wskazujące na możliwość istnienia stanu obniżającego zdolność relacjonowania faktów. A jak wynika z orzeczeń SN, biegły psycholog ma przedstawić po przeprowadzeniu badań, opinię dot. wyżej wymienionych problemów.

Wykonywanie praw pokrzywdzonego

Omawiane zagadnienie ma duże znaczenie w praktyce, ponieważ często występują sytuacje, w których pokrzywdzony nie ma zdolności do czynności procesowych, jest małoletni lub nieporadny, czy doszło do śmierci pokrzywdzonego. I wtedy pojawia się pytanie, czy organ procesowy „zapomina” o pokrzywdzonym i prowadzi postępowanie bez niego, nie uwzględniając jego interesów, czy ktoś jednak jest uprawniony do reprezentowania pokrzywdzonego i wstępuje w jego miejsce?

Poniżej spróbuję wyjaśnić wszelkie procedury dotyczące wspomnianych zdarzeń.

Jeśli pokrzywdzony jest osobą nieporadną ze względu na wiek lub stan zdrowia, wówczas jego prawa może wykonywać osoba, pod której opieką stale pozostaje. Co ważne, działania opiekuna nie wyłączają działań podejmowanych przez pokrzywdzonego, o ile nie jest on pozbawiony zdolności do czynności procesowych. Trzeba wiedzieć, że celem ustawodawcy było odciążenie od procedur osób starszych, tak by istniała szansa na ich zastępstwo prawne z urzędu.

Gdy pokrzywdzonym jest podmiot niebędący osobą fizyczną, wówczas czynności procesowe wykonują podmioty uprawnione do działania w jego imieniu na podstawie przepisów szczególnych. Chodzi tutaj o organ statutowy lub ustawowy osoby prawnej. Ponadto, w orzecznictwie utrwalił się pogląd, iż za przedsiębiorcę czynności procesowe w postępowaniu karnym może wykonywać prokurent. W praktyce pojawił się jednak problem ze stosowaniem tej normy do ułomnych osób prawnych, jakimi są osobowe spółki handlowe. Otóż, k.c. wskazuje na odpowiednie stosowanie do nich przepisów o osobach prawnych, jednak w tym przypadku, ze względu na naturę strukturalną tych jednostek, nie jest to możliwe. Dlatego czynności procesowe za, np. spółkę jawną, dokonują osoby uprawnione do reprezentacji zgodnie z przepisami ustrojowymi dot. spółki jawnej, czyli jej wspólnicy.

W przypadku małoletności pokrzywdzonego albo ubezwłasnowolnienia całkowitego/częściowego, jego prawa może realizować przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą stale pozostaje. Należy podkreślić, iż przedstawiciel ustawowy ma uprawnienie do wykonywania wszelkich czynności przysługujących pokrzywdzonemu, i nawet jeśli są na niekorzyść pokrzywdzonego to i tak są skuteczne!

Za małoletniego czynności wykonują rodzice mający władze rodzicielską, mogą to robić samodzielnie, jak i wspólnie. W orzecznictwie akcentuje się, iż jeśli oskarżonym jest jeden z rodziców, to drugi w tym postępowaniu nie może wykonywać praw pokrzywdzonego małoletniego. Wtenczas sąd opiekuńczy musi wyznaczyć kuratora do reprezentacji małoletniego w postępowaniu karnym. Za wyjątek od powyższego uważa się sprawy, gdzie jeden z rodziców dopuścił się niealimentacji.

W sytuacji śmierci pokrzywdzonego rozróżnia się następujące przypadki:

• gdy pokrzywdzony zmarł przed wszczęciem postepowania:
  wtedy osoba najbliższa dla pokrzywdzonego, może jako strona zastępcza wykonywać prawa, które przysługiwałyby zmarłemu, gdyby żył;
  jeśli brak jest osób najbliższych lub ich nie ujawniono, wtedy prawa pokrzywdzonego wykonuje prokurator działający z urzędu;
• jeśli pokrzywdzony był:
  powodem cywilnym – wtedy w jego prawa mogą wstąpić osoby najbliższe i dochodzić roszczeń przysługujących im i zmarłemu, dzięki temu postępowanie będzie się dalej toczyć. Jeśli nikt nie wstąpi za zmarłego, to postępowanie będzie toczyć się dalej, ale sąd pozostawi powództwo bez rozpoznania;
  oskarżycielem posiłkowym ubocznym – osoba najbliższa w każdym etapie procesu może przystąpić do postępowania w charakterze nowej strony. Niezależnie od tego, czy będzie nowa strona, postępowanie nadal będzie trwało;
  oskarżycielem prywatnym lub posiłkowym subsydiarnym – sąd ma obowiązek w tej sytuacji zawiesić postępowanie, a osoba najbliższa w ciągu 3 miesięcy od śmierci pokrzywdzonego musi zdecydować czy wstępuje w prawa zmarłego jako nowa strona. Jeśli zdecyduje się na udział, to postępowanie toczy się dalej z nową stroną, a jeśli nie- to sąd umorzy postępowanie.

Wykonywanie praw za pokrzywdzonego przestępstwem przeciwko osobom wykonującym pracę zarobkową, przysługuje organom Państwowej Inspekcji Pracy, jeśli przestępstwo ujawniły w zakresie swojego działania lub wystąpiły o wszczęcie postępowania. Warto pamiętać, że PIP może działać w postępowaniu bez względu na aktywność pokrzywdzonego. W związku z tym, żaden z tych podmiotów nie ogranicza swoim działaniem drugiego podmiotu.

K.p.k przewiduje również możliwość realizowania praw pokrzywdzonego przez organy kontroli państwowej (czyli Najwyższą Izbę Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Państwową Inspekcję Pracy, Krajową Radę Radiofonii i Telewizji, organy kontroli skarbowej) i samorządowej (Regionalne Izby Obrachunkowe), o ile spełnione są następujące przesłanki:

• w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania
• w sprawach, gdzie wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, pokrzywdzony nie podjął działań.