Bezpodstawne wzbogacenie, czyli sposób na darmowe wakacje

Ogólną zasadą prawa cywilnego jest konieczność istnienia uzasadnienia prawnego do przeniesienia majątku lub jego części na inną osobę. Może to być np. umowa sprzedaży , darowizna (czynności prawne), decyzja administracyjna czy inne zdarzenia prawne. Bezpodstawnym wzbogaceniem jest natomiast sytuacja, w której nastąpiło wzbogacenie się jednej osoby kosztem drugiej, bez podstawy prawnej.

Osoba, której majątek został w ten sposób uszczuplony, może żądać zwrotu uzyskanej przez inną osobę korzyści w naturze, a jeżeli jest to już niemożliwe, to do zwrotu jej wartości. Wydanie korzyści w naturze polega na wydaniu rzeczy, która była przedmiotem bezpodstawnego wzbogacenia, może to być np. samochód, komputer lub inna rzecz, która została przeniesiona bez uzasadnienia prawnego na inną osobę. Warto podkreślić, że pomiędzy zubożeniem, a wzbogaceniem musi istnieć związek, czyli polepszenie się sytuacji jednej osoby musi powodować ujemne skutki na majątku innej osoby. (art. 405 KC)

Bezpodstawne wzbogacenie a nienależne świadczenie

Szczególną postacią bezpodstawnego wzbogacenia jest nienależne świadczenie (art. 410 KC). Jest to sytuacja, w której wzbogacony uzyskuje pewną korzyść bez podstawy prawnej w wyniku działania samego zubożonego, który świadczy na jego korzyść w celu wykonania stosunku zobowiązaniowego. Kodeks cywilny wyczerpująco reguluje sytuacje objęte tą instytucją:

Brak zobowiązania, czyli przypadek, w którym w chwili spełnienia świadczenia zubożony nie był w ogóle zobowiązany względem przysposobionego albo świadczył ponad swoje zobowiązanie. Będą to więc wszystkie sytuacje, gdy świadczący pomyli osobę wobec której jest zobowiązany albo świadczy w wartości przekraczającej faktyczną wysokość zobowiązania.

Przykład: wypłacona przez pracodawcę premia niewłaściwemu pracownikowi.

Odpadnięcie podstawy prawnej

Odpadnięcie podstawy prawnej – będzie to sytuacja, gdy istniejąca w chwili spełnienia świadczenia podstawa prawna później odpadła.

Przykład: uchylenie się od skutków wadliwego oświadczenia woli.

Nieosiągnięcie celu świadczenia

Nieosiągnięcie celu świadczenia – w tej sytuacji zubożony świadczył na rzecz wzbogaconego w przekonaniu, że w przyszłości zostanie osiągnięty jakiś cel, który stworzy podstawę prawną do świadczenia.

Przykład: wpłata na mieszkanie spółdzielcze w razie odmowy uzyskania członkostwa.

Nieważność czynności prawnej

Nieważność czynności prawnej – to sytuacja, w której czynność prawna jest bezwzględnie nieważna, np.: umowa o świadczenie niemożliwe.

Ogólną regułą bezpodstawnego wzbogacenia jest obowiązek zwrotu uzyskanej korzyści, jeśli została ona uzyskana bez uzasadnienia prawnego, kosztem innej osoby.

Dla lepszego zobrazowania tej instytucji, wyobraźmy sobie pracownika firmy A, który otrzymał premię za ponadprzeciętne wywiązywanie się ze swoich obowiązków. Pracownik może wykorzystać te pieniądze na parę różnych sposobów, co będzie miało wpływ na jego sytuację kiedy pracodawca zorientuje się, że omyłkowo wypłacił pieniądze niewłaściwemu pracownikowi.

W pierwszym przypadku zadowolony z siebie pracownik biegnie do sklepu sportowego kupić sobie buty do koszykówki, na które wcześniej nie było go stać. Za tydzień do jego biura przychodzi przełożony z informacją, że specjalista ds. rozliczeń finansowych się pomylił i przelał pieniądze niewłaściwej osobie i prosi jednocześnie o zwrot tej kwoty.

Sytuacja naszego pracownika jest niestety nieprzyjemna, gdyż poprawa jego sytuacji materialnej nastąpiła kosztem majątku pracodawcy prowadząc tym samym do jego zubożenia. Pracownik co prawda wyzbył się przelanych mu pieniędzy, ale uzyskał za nie buty, więc pozostaje wzbogacony. Wydanie korzyści w naturze będzie w tym przypadku oczywiście niemożliwe, gdyż buty do koszykówki nie były przedmiotem wzbogacenia.

Pracownik zachowa więc buty, ale będzie musiał zwrócić pracodawcy wartość korzyści, którą omyłkowo od niego otrzymał.

Sytuacja pracownika jest o tyle niewesoła, że gdyby wiedział o tym, że owa korzyść mu się nie należy, to w opisywanej sytuacji w ogóle by butów sportowych nie kupił, bo potrzebował pieniędzy np. na paliwo czy wymianę okna w domu. W zaistniałej sytuacji będzie musiał jednak zwrócić wartość uzyskanej od pracodawcy korzyści.

W niezręcznej sytuacji znajdzie się również pracownik, który zachowa zdrowy rozsądek i postanowi nie wydawać otrzymanych pieniędzy. Gdy pracodawca przyjdzie do niego żądając ich zwrócenia, to wzbogacony pracownik będzie musiał korzyść wydać.

W trzeciej sytuacji ogarnięty euforią pracownik zabiera swoją partnerkę do galerii handlowej i za całą premię kupuje jej śliczne kozaczki. Tak jak poprzednio, pracodawca zauważył w końcu pomyłkę w rozliczeniach pracowników i żąda zwrotu pieniędzy. W tym przypadku sytuacja naszego pracownika będzie jednak nieco lepsza.

Zgodnie z art. 407 KC, jeżeli bezpodstawnie wzbogacony rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę. Pracownik nie będzie więc zobowiązany do oddania ani kozaczków ani zwrotu ich wartości. Mniej zadowolona będzie natomiast jego partnerka, gdyż niewdzięczny obowiązek wydania korzyści przejdzie właśnie na nią.

W czwartej sytuacji spróbujmy wyobrazić sobie pracownika, który nie ma takich potrzeb jak zakup jakiś przedmiotów, nie interesuje go oszczędzanie i na pewno nie obdaruje nikogo wydanymi mu pieniędzmi.

Pierwszą rzeczą, jaką uczynił nasz pracownik był wykup wyjazdu wakacyjnego w biurze podróży.

Po udanych wakacjach wraca zadowolony do pracy, gdzie czeka na niego pracodawca z żądaniem zwrotu omyłkowo wypłaconych mu pieniędzy. Jaka jest teraz sytuacja pracownika? Zgodnie z art. 409 KC, obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. Przez wzbogacenie się, uważa się wzbogacenie materialne.

Jeżeli więc pracownik całą premię przeznaczył na wykup wycieczki, to wzbogacony już nie jest, gdyż uzyskaną korzyść zużył podczas urlopu. Art. 409 zastrzega jednak, że obowiązek zwrotu korzyści lub jej wartości nie wygasa, jeżeli osoba wyzbywająca się, powinna była liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Obowiązek ten mógłby się więc utrzymać, gdyby nasz pracownik był np. najgorszym pracownikiem w całej firmie, zawalającym każdy przyznawany mu projekt.

Okoliczność otrzymania premii za doskonałe rezultaty swojej pracy powinna więc wzbudzić w nim czujność i powinien on liczyć się z możliwością zwrotu wypłaconej mu kwoty.

Jeżeli więc pracownik nie powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu korzyści lub jej wartości, i zużył ową korzyść na wakacjach, to pracodawca nie będzie mógł domagać się zwrotu.

Pracodawca mógłby domagać się zwrotu, jeżeli zgłosiłby się do pracownika przed jego wakacjami, czyli przed zużyciem korzyści pracownika.