Harmonizacja prawa spadkowego w Unii Europejskiej

Po kilku latach prac nad projektem, 4 lipca 2012 r. Rada Unii Europejskiej i Parlament Europejski przyjęły rozporządzenie UE nr 650 /2012 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego. Długość samego tytułu odzwierciedla bogactwo tekstu rozporządzenia.

Żaden z aspektów prawa prywatnego międzynarodowego dotyczący dziedziczenia nie umknął uwadze autorów. Nie ma zatem wątpliwości, iż ów tekst wywoła poważne zmiany w polskim prawie prywatnym międzynarodowym.

Nowe rozporządzenie ma na celu harmonizację zasad prawa prywatnego międzynarodowego oraz umożliwienie obywatelom Unii Europejskiej zorganizowanie w sposób zdecydowanie bardziej efektywny, szybszy oraz pewniejszy kwestii dziedziczenia po nich – wszystko to zgodnie z unijną ideą utrzymania i rozwoju przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w której zapewniony jest swobodny przepływ osób.

Innymi słowy, omawiane przepisy zapewnią pewność prawną wszystkim tym europejskim rodzinom, które mają do czynienia ze sprawami spadkowymi o charakterze międzynarodowym. Co więcej, dzięki wprowadzeniu europejskiego poświadczenia spadkowego, postępowanie stanie się szybsze i tańsze, a zainteresowane osoby nie stracą tyle czasu i pieniędzy na opłaty prawne. Jak powiedziała Viviane Reding, komisarz UE ds. sprawiedliwości, wiceprzewodnicząca Komisji, nowe rozporządzenie „to jeden z przykładów działań Unii Europejskiej służących rozwiązywaniu trudności prawnych w sprawach dnia codziennego oraz umożliwiających ponoszenie niższych wydatków przez Europejczyków”.

Zastosowanie

Rozporządzenie wejdzie w życie w dniu 17 sierpnia 2015 r. oraz znajdzie zastosowanie w odniesieniu do dziedziczenia po osobach zmarłych w tym dniu lub później. Dania, Wielka Brytania i Irlandia nie uczestniczyły w przyjęciu omawianego rozporządzenia i nie są nim związane.

Zakres zastosowania

Omawianą regulację stosuje się do dziedziczenia majątku po osobach zmarłych. Zakres stosowania rozporządzenia powinien obejmować wszystkie cywilnoprawne aspekty dziedziczenia majątku po osobie zmarłej, a mianowicie wszystkie formy przejścia składników majątku, praw i obowiązków na skutek śmierci, czy to na podstawie dobrowolnego rozrządzenia na wypadek śmierci, czy to w drodze dziedziczenia ustawowego. Z zakresu rozporządzenia wyłączono zagadnienia związane z podatkiem spadkowym.

Który sąd właściwy?

Rozporządzenie przewiduje jednolite kryterium określania zarówno właściwości organów, jak i prawa mającego zastosowanie w sprawach o wymiarze transgranicznym – kryterium miejsca zwykłego pobytu osoby zmarłej. Stosowanie przez sąd własnego prawa dobrze mu znanego, ma na celu zwiększenie skuteczności wymiaru sprawiedliwości.

Miejsce zwykłego pobytu zwykle odpowiada miejscu, w którym znajduje się majątek pozostawiany w spadku. Przy ustaleniu miejsca zwykłego pobytu bierze się pod uwagę okoliczności życia spadkodawcy w ostatnich latach przed jego śmiercią, uwzględniając wszystkie istotne elementy faktyczne, przede wszystkim czas trwania i regularność obecności w danym państwie oraz powody tej obecności; tak ustalone miejsce zwykłego pobytu powinno wykazywać ścisły i stabilny związek z danym państwem, uwzględniając konkretne cele rozporządzenia.

Sądy państwa UE, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, mają jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku. Rozporządzenie ustanawia więc – co do zasady – jurysdykcję sądu miejsca zwykłego pobytu zmarłego do sukcesji jako całości, tzn. zarówno do dziedziczenia majątku ruchomego, jak i nieruchomości.

W przypadku gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci nie znajduje się w państwie członkowskim UE, sądy państwa członkowskiego, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego mają jurysdykcję do orzekania w sprawie spadku, jeżeli:

• zmarły miał w chwili śmierci obywatelstwo tego państwa członkowskiego, lub
• zmarły miał wcześniej miejsce zwykłego pobytu w tym państwie członkowskim, pod warunkiem że do chwili wniesienia sprawy do sądu upłynęło nie więcej niż pięć lat od chwili zmiany tego miejsca zwykłego pobytu.

Od zasady właściwości sądu miejsca zwykłego pobytu zmarłego z chwili jego śmierci istnieją wyjątki. Zgodnie z dyspozycjami zawartymi w rozporządzeniu, wybór prawa państwa ojczystego może (w określonych okolicznościach) pociągnąć za sobą jurysdykcję sądów państwa, którego obywatelstwo zmarły w chwili śmierci posiadał. Rozporządzenie unijne przewiduje, że w przypadku gdy zmarły zdecydował się na wybór prawa ojczystego, wówczas zainteresowane strony mogą umówić się, że wyłączną jurysdykcję do orzekania w sprawie dotyczącej spadku mają sąd lub sądy tego państwa członkowskiego.

Sądy państwa UE, w których zmarły miał w chwili śmierci miejsce zwykłego pobytu, mogą stwierdzić brak swojej jurysdykcji do orzekania w sprawie spadku, jeżeli uznają, że sądy państwa członkowskiego, którego prawo wybrano, mają lepsze możliwości orzekania w danej sprawie spadkowej, biorąc pod uwagę okoliczności praktyczne tej sprawy spadkowej, takie jak miejsce zwykłego pobytu stron oraz położenie składników majątku.

Sądy państwa UE, którego prawo zostało wybrane przez zmarłego, mają jurysdykcję do orzekania w sprawie spadkowej, jeżeli:

• sąd, do którego wcześniej wniesiono sprawę, stwierdził brak swojej jurysdykcji w tej samej sprawie,
• strony postępowania zawarły umowę o przyznaniu jurysdykcji sądowi lub sądom tego państwa UE,
• strony postępowania wyraźnie uznały jurysdykcję sądu, do którego wniesiono sprawę.

Jeśli chodzi o miejsce składania oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, zapisu lub udziału lub oświadczeń mających na celu ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe, to przyjmowane mogą być one – oprócz sądu mającego jurysdykcję do orzekania w danej sprawi spadkowej – przez sądy w dowolnym państwie członkowskim, na którego terenie osoba zamierzająca takie oświadczenie złożyć ma miejsce pobytu. Jest to znaczne udogodnienie dla spadkodawców i zapisobierców, których miejsce zwykłego pobytu nie musi się koniecznie znajdować w tym samym państwie, na którego terytorium znajduje się sąd posiadający jurysdykcję w sprawie.

Które prawo znajdzie zastosowanie?

Podobnie jak w wypadku właściwego sądu, tak i dla właściwego prawa decydujące znaczenie ma miejsce zwykłego pobytu spadkodawcy w chwili śmierci. Wyjątkowo jednak, gdyby ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynikało, że w chwili śmierci zmarły był bliżej związany z państwem innym niż państwo pobytu w chwili śmierci, prawem właściwym dla dziedziczenia będzie prawo tego innego państwa.

Każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlegają sprawy dotyczące jego spadku. W razie posiadania obywatelstwa wielu państw, testator może dokonać wyboru, którego z nich prawo znajdzie zastosowanie – czego dokonanie, jak i zmiana wymagają aktu szczególnego, odpowiadającego formie rozrządzeniu na wypadek śmierci.

Prawu właściwemu podlegać będzie ogół praw dotyczących spadku, w szczególności:

• przyczyny oraz czas i miejsce otwarcia spadku,
• określenie beneficjentów, ich udziałów oraz obowiązków,
• ustalenie innych praw spadkowych,
• zdolność do dziedziczenia,
• wydziedziczenie i niegodność dziedziczenia,
• przejście składników majątku, praw i obowiązków na spadkobierców i zapisobierców, w tym warunki i skutki przyjęcia lub odrzucenia spadku lub zapisu,
• uprawnienia spadkobierców, wykonawców testamentów i innych zarządców spadku,
• odpowiedzialność za długi spadkowe,
• obowiązek zwrotu lub zaliczenia darowizn i zapisów przy określaniu udziałów należnych różnym beneficjentom oraz dział spadku.

Europejskie poświadczenie spadkowe

Jedną z najważniejszych innowacji wprowadzonych w rozporządzeniu jest europejskie poświadczenie spadkowe. Jest to standardowy formularz poświadczenia, które ma umożliwiać spadkobiercom, zapisobiorcom, wykonawcom lub zarządcom udowodnienie ich statusu prawnego lub praw.

Wydane poświadczenie rodzi skutki we wszystkich państwach UE, bez potrzeby stosowania jakiejkolwiek szczególnej procedury, a jego stosowanie jest dobrowolne i nie powinno zastępować istniejących poświadczeń krajowych. Będzie ono wydawane w państwie członkowskim, które ma jurysdykcję w danej sprawie spadkowej, przez sądy lub inne organy właściwe w danym państwie do rozpoznania spraw spadkowych. Wniosek o wydanie EPS złożyć może każda osoba zainteresowana, za pośrednictwem formularza.