Macierzyństwo zastępcze – czy wynajem brzucha jest w Polsce dopuszczalny?

Stan cywilny człowieka jest niepodzielny i każdy może mieć jedną matkę i jednego ojca. Od 2008 roku w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym znajduje się przepis art. 619, który wyraźnie stanowi, że matką jest wyłącznie kobieta, która dziecko urodziła. O macierzyństwie przesądza fakt urodzenia dziecka, a nie jego pochodzenie genetyczne. Mimo to nadal istnieje wiele wątpliwości dotyczących macierzyństwa zastępczego.

Kim jest surogatka?

Surogatką jest kobieta, która:

• po pierwsze godzi się na wszczepienie zapłodnionej in vitro komórki jajowej wskutek czego godzi się na: zajście w ciążę, urodzenie dziecka i oddanie go wyznaczonym osobom,
• po drugie godzi się na przeniesienie zarodka do swojego organizmu, urodzenie dziecka i oddanie go wskazanym osobom.

Więź między matką a dzieckiem zostaje stworzona w wyniku ciąży i porodu, dlatego surogatka jako osoba, która dziecko urodziła, jest jego matką. Nie mają znaczenia umowy, które stanowią, że matką jest inna kobieta. Ustawodawca też jednoznacznie przesądził, że nie można dokonać zaprzeczenia macierzyństwa surogatki. Jeżeli jednak w akcie urodzenia zostanie wpisana kobieta, która dziecka nie urodziła (a np. sfinansowała działalność surogatki), można zaprzeczyć jej macierzyństwa i później ustalić macierzyństwo wobec tej surogatki.

Problem matek zastępczych istnieje nie tylko na płaszczyźnie moralnej, ale także prawnej

W przepisach prawa nie znajdziemy regulacji zakazującej macierzyństwa zastępczego. Czy można wysnuć wniosek, że działania surogatek są w Polsce legalne?

W Wielkiej Brytanii, Rosji czy Stanach Zjednoczonych istnieje zawód surogatki i jest on prawnie uregulowany. Jest to instytucja stworzona dla par, które nie mogą posiadać własnych dzieci, a ze względu na jej szczególny charakter na matki zastępcze niejednokrotnie zostaje nałożony obowiązek m.in. zdania testów psychologicznych. Z drugiej strony bezpłodni rodzice posiadają szereg roszczeń, które mogą realizować, np. kiedy surogatka nie chce oddać im dziecka. Z drugiej strony, kraje jak Niemcy czy Francja, uznają, że surogatki działają nielegalnie, godząc w ogólne poczucie moralności. Można z łatwością zauważyć, że macierzyństwo zastępcze rodzi trudny do rozwiązania konflikt wartości – pomoc dla bezpłodnych par oraz ochrona moralności społecznej.

Europejska Konwencja Biotyczna stanowi, że ciało ludzkie nie może być źródłem dochodów finansowych. Można przyjąć, że macierzyństwo zastępcze może być w Polsce nielegalne ze względu na ten przepis. W opinii publicznej pojawia się wiele głosów, że macierzyństwo zastępcze jest formą handlu ludźmi i również na tej podstawie jest surowo zabronione. Wiele dylematów moralnych pojawią się również w dyskusji, czy sam proceder jest niemoralny i nielegalny, czy może także sytuacja, gdy surogatka nie chce oddać dziecka, mimo sfinansowania jej ciąży i porodu. Co więcej, w świetle kodeksu karnego przestępstwem jest czerpanie korzyści materialnych z macierzyństwa zastępczego. Wydaje się, że mimo to w Polsce istnieje potrzeba regulacji ustawowej w tym zakresie.

Jak zostało wcześniej powiedziane, nie ma przepisu zakazującego macierzyństwa zastępczego. Z tego względu nie można uznać za sprzeczne z prawem ogłoszeń, oferujących pomoc bezpłodnym parom. Kiedy dojdzie już do porozumienia, strony często zastrzegają, że nie opłacają dziecka, lecz finansują trud ciąży i porodu. W obliczu zasady swobody umów, również nie ma tutaj solidnych podstaw do braku legalności takich działań. Jednak już po urodzeniu, pojawia się kwestia ustalenia pochodzenia dziecka i władzy rodzicielskiej nad nim. Jak wcześniej wspomniano, matką jest wyłącznie kobieta, która urodziła dziecko i żadna umowa stanowiąca inaczej, nie może zmienić treści tego przepisu. Umowy o zrzeczeniu się przez surogatkę praw do dziecka na rzecz pary przyjmuje się, że również są nieważne ze względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego (art. 58 k.c.).

W Polsce, w sytuacji istnienia luki prawnej, bezpłodni rodzie często powołują się na przepisy adopcji ze wskazaniem. Surogatki zrzekają się praw do dziecka i wskazują daną bezpłodną parę jako rodziców, którzy wnioskują jednocześnie o pełne przysposobienie dziecka. Na mocy orzeczenia sądu o ustanowieniu przysposobienia na bezpłodną parę przechodzą prawa rodzicielskie do dziecka, czyli władza rodzicielska, obowiązek alimentacyjny i prawo do dziedziczenia z niego wynikające. Wskutek orzeczenia przysposobienia pełnego i całkowitego zostaje zerwana więź dziecka z jego krewnymi naturalnymi. W razie orzeczenia przysposobienia niepełnego, dziecko nie traci więzi z krewnymi naturalnymi, a stosunek przysposobienia zostaje zawarty tylko między adoptowanym i adoptującym. Sąd będzie również brał pod uwagę zgodę matki (surogatki), więc jeśli matka nie chce oddać dziecka, może to być ważny czynnik. Ponadto warto zaznaczyć, że okolicznością decydującą jest dobro dziecka.