Jaki jest nowy porządek dziedziczenia ustawowego?

Polskie prawo zna dwa sposoby powołania do spadku: wynikające z testamentu i z ustawy.

O ile w tym pierwszym przypadku priorytetowym pojęciem jest swobodna wola spadkodawcy, o tyle dziedziczenie z ustawy jest uregulowane wprost w przepisach Kodeksu cywilnego.

Niedawna nowelizacja w zakresie dziedziczenia ustawowego może rodzić wiele pytań na temat, jak teraz będzie wyglądało to dziedziczenie. Dzisiejszy artykuł postara się objaśnić tą problematykę.

Dziedziczenie ustawowe – najważniejsze aspekty

Ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, która weszła w życie 28 czerwca 2009 roku mocno zmieniła oblicze dziedziczenia ustawowego, rozszerzając go do pięciu grup. Na wstępie należy jednak zaznaczyć, że co do spadków otwartych przed wejście w życie tej zmiany, obowiązuje poprzedni reżim prawny. Są między nim, a stanem prawnym obowiązującym obecnie pewne podobieństwa, ale również, znaczące różnice, które należy mieć na uwadze.

Pierwsza grupa dziedziczących z ustawy

Pierwsza grupa dziedziczących z ustawy według nowego porządku dziedziczenia jest taka sama, jak w stanie prawnym sprzed czerwca 2009 roku. Tak więc pierwszą grupę stanowią: dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek.

Dziedziczą oni co do zasady w częściach równych, a część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całego spadku. Wyjątek od wspomnianej zasady równości w dziedziczeniu w przypadku dzieci i małżonka spadkodawcy stanowi sytuacja, kiedy liczba dzieci przekracza 3.

Wtedy bowiem ich części muszą być odpowiednio zmniejszone, tak, aby małżonek mógł otrzymać co najmniej ¼ spadku. W przypadku, gdyby jedno z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, z ustawy dziedziczą jego dzieci, czyli wnuki spadkodawcy.

Dziedziczą oni w częściach równych nie cały spadek, a jedynie część przypadającą na ich wstępnego, który nie dożył otwarcia spadku. Analogicznie, w przypadku, gdyby i oni nie żyli, a żyłyby ich dzieci, to będą dziedziczyły po równo daną część przypadającą na ich zmarłego wstępnego – analogicznie stosuje się to też do dalszych zstępnych tych dzieci spadkodawcy. Zupełny brak zstępnych spadkodawcy powoduje konieczność szukania jego ewentualnych spadkobierców w ramach drugiej grupy.

Druga grupa dziedziczących z ustawy

Druga grupa, choć z pozoru prezentująca się podobnie jak przed nowelizacją, zawiera jednak istotne zmiany co do sytuacji rodzeństwa spadkodawcy.

W skład drugiej grupy wchodzą: małżonek spadkodawcy, rodzice spadkodawcy, jego rodzeństwo oraz zstępni tego rodzeństwa. W ramach rozważań na temat tej grupy należy zauważyć na początku, że udział małżonka, który dziedziczyłby w zbiegu z którąkolwiek z osób (lub z którymikolwiek osobami) w ramach tej grupy wynosi zawsze połowę spadku, a w przypadku ich braku małżonkowi przypada cały spadek.

Pozycja małżonka jest za tym pod tym względem ekonomicznie silnia, a dodatkowo wzmacnia ją jeszcze fakt, że bardzo powszechny ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej prowadzi do tego, że często do spadku wchodzi jedynie połowa tego wspólnego majątku, a druga nie podlega w ogóle dziedziczeniu i należy do małżonka osoby zmarłej.

Obok zatem tej połowy która przypada mu niezależnie od dziedziczenia, ma on dodatkowo mocną pozycję w dziedziczeniu drugiej połowy z majątku wspólnego. Nie można też pominąć, że art. 939 k.c. przyznaje, pod pewnymi warunkami (utrzymywanie się wspólnego pożycia małżonków za życia spadkodawcy oraz niedziedziczenie w zbiegu ze zstępnymi spadkodawcy mieszkającymi z nim razem w chwili jego śmierci), roszczenie małżonkowi o objęcie, ponad swój udział spadkowy, przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim albo wyłącznie sam.

Jeżeli w ramach drugiej grupy małżonek dziedziczy w zbiegu z rodzicami zmarłego, małżonkowi przypada, jak już powiedzieliśmy, połowa spadku, a rodzicom zmarłego – po jednej czwartej dla każdego z rodziców. Art. 932 § 2 zd. 2 k.c. stanowi, że jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, to udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem wynosi zawsze połowę spadku.

Odmienność co do rodzeństwa spadkodawcy (również rodzeństwa przyrodniego)polega na tym, że w obecnym stanie prawnym dziedziczą z ustawy w drugiej grupie dopiero wtedy, kiedy przynajmniej jeden z rodziców spadkodawcy zmarł przed otwarciem spadku. Wówczas część, którą dziedziczyłby ten rodzic (a więc, ¼ całości spadku), dziedziczy z ustawy w częściach równych rodzeństwo.

Oczywiście gdyby zmarły miał tylko jednego brata, to w przypadku gdyby otwarcia spadku nie dożył jeden z rodziców spadkodawcy, brat dziedziczyłby całą jedną czwartą. Jeśli natomiast jedno z uprawnionych do dziedziczenia w ten sposób z ustawy rodzeństwa nie dożyłoby otwarcia spadku, a pozostawiłoby zstępnych, to udział spadkowy tego zmarłego brata lub siostry spadkodawcy przechodzi na jego zstępnych.

Podział tego udziału następuje według opisanych powyżej zasad w ramach pierwszej grupy, dotyczących zstępnych spadkodawcy. Warto również podkreślić, że małżonka pozostającego w separacji sądowej nie ujmuje się w ramach pierwszej czy drugiej grupy dziedziczenia ustawowego, a co za tym idzie – nie dziedziczy on z ustawy po spadkodawcy – swoim małżonku w stanie separacji.

Trzecia grupa dziedziczących z ustawy

Trzecią grupę spadkobierców ustawowych, którzy dochodzą do dziedziczenia wyłącznie w przypadku braku wszystkich wymienionych powyżej podmiotów, stanowią dziadkowie spadkodawcy.

Dziedziczą oni cały spadek w częściach równych, a zatem przy czterech dziadkach: po ¼. Jeżeli jednak któreś z nich nie dożyło otwarcia spadku, to jego część przypada jego zstępnym (wujostwu spadkodawcy).

I w tym przypadku do podziału tego udziału stosuje się zasady dotyczące podziału spadku między zstępnych spadkodawcy w grupie pierwszej. Dopiero jeśli żadne ze zstępnych zmarłego dziadka również nie dożyło otwarcia spadku, udział przypadający temu z dziadków przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.

Czwarta grupa dziedziczących z ustawy

W przypadku, gdyby otwarcia spadku nie dożył ani małżonek ani krewni spadkodawcy wyliczeni w ramach trzech poprzednich grup, ustawa do dziedziczenia powołuje grupę czwartą w osobach pasierbów i pasierbic spadkodawcy, a więc dzieciom małżonka spadkodawcy. Ustawodawca wprowadza jednak warunek zawieszający: osoby te dziedziczą z ustawy, o ile żadne z ich rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

Piąta grupa dziedziczących z ustawy

Piątą grupę stanowi gmina ostatniego zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa. Co do zasady, w braku małżonka spadkodawcy, a także jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, czyli osób wchodzących do czterech poprzednich grup dziedziczenia, spadkobiercą ustawowym będzie właśnie gmina ostatniego zamieszkania spadkodawcy.

Ustawa przewiduje jednak dwa wyjątki od tej reguły, są to: sytuacja, kiedy nie można ustalić tego ostatniego miejsca zamieszkania oraz kiedy ostatnie miejsce zamieszkania spadkobiercy było za granicą.

W tych dwóch sytuacjach to Skarb Państwa dziedziczy z ustawy. Warto na koniec zauważyć, że zgodnie z art. 1023 k.c. ani gmina, ani Skarb Państwa nie mogą odrzucić tego spadku. Te osoby prawne nie składają też oświadczenia o przyjęciu spadku, a sam spadek uważa się w ich przypadku za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza.