Obrona konieczna i jej granice w polskim prawie karnym

Instytucja obrony koniecznej należy do ustawowych kontratypów, tj. okoliczności wyłączających bezprawność czynu zabronionego. Dokonanie czynu w sytuacji obrony koniecznej oznacza, że sprawca nie będzie zań ścigany, czyn nie był bowiem bezprawny.

Prawo obrony przed bezprawnym zamachem reguluje art. 25 Kodeksu karnego.

Art. 25. § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.

• 2. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
• 3. Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.
• 4. Osoba, która w obronie koniecznej odpiera zamach na jakiekolwiek cudze dobro chronione prawem, chroniąc bezpieczeństwo lub porządek publiczny, korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych.
• 5. Przepisu § 4 nie stosuje się, jeżeli czyn sprawcy zamachu skierowany przeciwko osobie odpierającej zamach godzi wyłącznie w cześć lub godność tej osoby.

Co to jest obrona konieczna?

Obrona konieczna jest prawem człowieka do ochrony dóbr własnych, dóbr innych osób oraz dóbr publicznych przed bezprawnymi na nie zamachami.

Kontratyp obrony koniecznej służy nie tylko jednostce, ale i ochronie całości porządku prawnego. Dwoma podstawowymi elementami omawianej instytucji są zamach i obrona (odparcie ataku).

Co to jest zamach?

Zamachem jest zachowanie człowieka godzące w dobro chronione prawem. Może przejawiać się on zarówno w działaniu, jak i zaniechaniu. Można zatem powołując się na obronę konieczną zmusić kogoś do opuszczenia mieszkania (obrona miru domowego) lub do ratowania osoby, której grozi śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu (obrona życia i zdrowia).

Zamach musi być przede wszystkim rzeczywisty, bezpośredni i bezprawny.

Rzeczywistość zamachu polega na tym, że zachodzi on realnie, a nie tylko w świadomości broniącego się.

Bezpośredniość zamachu oznacza, że ma on stanowić konkretne i aktualne niebezpieczeństwo dla dobra chronionego prawem. Co ciekawe, cecha bezpośredniości występuje już wtedy, gdy z zachowania napastnika w konkretnej sytuacji jednoznacznie można wywnioskować, że przystępuje on dopiero do ataku na konkretne dobro prawne. Schylenie się po kamień lub sięganie po nóż z ewidentnym zamiarem ich użycia już uprawnia do obrony przed zamachem rozumianym w takich sytuacjach jako bezpośredni.

Zamach bezpośredni trwa tak długo, jak długo zachowanie napastnika stwarza niebezpieczeństwo dla konkretnego dobra prawnego. Warunek bezpośredniości zamachu nie jest spełniony w tych sytuacjach, w których działania obronne zagrażające dobru ewentualnego napastnika stosowane są „na wszelki wypadek”, np. przez podłączenie prądu mającego porazić ewentualnego włamywacza.

Warunek bezprawności

Warunek bezprawności zamachu oznacza, że musi być to zachowanie człowieka sprzeczne z porządkiem prawnym, co nie oznacza, że musi realizować znamiona czynu karalnego. Nie może to być zachowanie naruszające wyłącznie normy moralne. Napastnik nie musi być winny w rozumieniu prawa karnego, może być zatem np. niepoczytalny lub nieletni.

Warunek bezprawności zamachu przesądza o niedopuszczalności obrony koniecznej przeciwko działaniom przedstawicieli władz wypełniających swe obowiązki służbowe, nawet jeżeli są one merytorycznie niesłuszne czy też błędnie skierowane przeciwko niewłaściwej osobie. Przedstawicie władz muszą jednak w tym wypadku działać w granicach swoich kompetencji i muszą zachować formalne warunki przeprowadzania działań.

Przy spełnieniu tych wymogów poszkodowanemu takim działaniem funkcjonariusza nie służy obrona konieczna, a jedynie właściwa droga prawna np. roszczenie o odszkodowanie. Obrona konieczna przysługuje natomiast w sytuacjach,  gdy czynność podjęta przez funkcjonariusza w ogóle nie mieści się w ramach jego kompetencji (np. komornik pozbawia dłużnika wolności) albo gdy w sposób oczywisty narusza on swoje kompetencje (np. policjant używa pałki, aby biciem zmusić podejrzanego do przyznania się).

Powołanie się na instytucję obrony koniecznej nie jest dopuszczalne w bójce, w której każdy jej uczestnik jest jednocześnie atakującym i broniącym się. Działa natomiast w obronie koniecznej, kto podejmuje czynności w celu likwidacji bójki i przywrócenia spokoju, nie stając po stronie żadnego z uczestników.

Obrona

Drugim obok zamachu zasadniczym elementem kontratypu obrony koniecznej jest sama obrona. Odparcie zamachu musi być skierowane przeciwko dobru napastnika i wyłącznie w celu obrony (odpowiednia motywacja).

Przypadkowe bowiem odparcie zamachu, bez świadomości jego zaistnienia, nie może zostać uznane za obronę konieczną. Obrona musi być konieczna w sensie technicznym, co oznacza używanie środków i sposobów koniecznych do odparcia ataku.

Nie oznacza to wymogu używania przez broniącego się identycznego narzędzia lub sposobu jak napastnik. Sposób obrony musi być dostosowany (współmierny) do niebezpieczeństwa zamachu. Wyznaczone jest to wartością zaatakowanego dobra.

Przekroczenie granic obrony koniecznej

Przekroczenie granic obrony koniecznej, zwane ekscesem, pozbawia obronę waloru działania prawnego, aczkolwiek wina osoby przekraczającej granicę obrony koniecznej jest mniejsza niż osoby, która popełniłaby podobny czyn niezwiązany z obroną konieczną.

Wyróżniamy eksces intensywny (zastosowanie sposobu obrony niewspółmiernego do niebezpieczeństwa zamachu) i ekstensywny (podjęcie obrony przedwczesnej lub spóźnionej, nie spełnienie wymogu bezpośredniości zamachu). W sytuacjach takich sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Natomiast broniący, który dopuścił się ekscesu, nie podlega karze, jeżeli przekroczenie grani obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.

Osoba, która w obronie koniecznej odpiera zamach na jakiekolwiek cudze dobro chronione prawem, chroniąc bezpieczeństwo lub porządek publiczny, korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych, chyba że czyn sprawcy zamachu skierowany przeciwko osobie odpierającej zamach godzi wyłącznie w cześć lub godność tej osoby.

Literatura:

1. Prawo karne. Część ogólna, szczególna i wojskowa , pod redakcją: Teresy Dukiet-Nagórskiej, 2010, ISBN: 9788376205045
2. A. Zoll, Okoliczności wyłączające bezprawność czynu, Warszawa 1982