Ograniczenie władzy rodzicielskiej

Władza rodzicielska jest to zespół uprawnień i obowiązków przysługujących rodzicom nad małoletnim dzieckiem. Powstaje ona z mocy prawa z chwilą urodzenia się dziecka, trwa do osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości lub do jego wcześniejszej śmierci. Zakres władzy rodzicielskiej nie zawsze przysługuje rodzicom w pełni. Sąd może władzę rodzicielską ograniczyć, zawiesić lub nawet jej pozbawić, kiedy zagrożone jest dobro dziecka.

Z czego może wynikać ograniczenie władzy rodzicielskiej?

Sąd ma możliwość orzekania o władzy rodzicielskiej zarówno w trakcie trwania małżeństwa rodziców, a także modyfikując wcześniejsze orzeczenia w związku z orzekaniem o ustaniu małżeństwa.

W tym przypadku ograniczenie władzy rodzicielskiej może wynikać z:

• zagrożenia dobra dziecka,
• zaistnienia przesłanek wskazanych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich,
• szczególnej sytuacji faktycznej rodziców.

Zagrożenie dobra dziecka

W przypadku zagrożenia dobra dziecka ingerencja sądu może polegać na wydaniu sądowych zarządzeń dla rodziców, ustanowieniu kontroli nad działaniami rodziców oraz na ograniczeniu czy nawet wyłączeniu określonych uprawnień i obowiązków względem dziecka. Jako środek ostateczny i konieczny możliwe jest umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej lub w zakładzie opiekuńczo-wychowawczym.

Wymienione sposoby ograniczenia władzy są stosowane zarówno do pieczy nad osobą i majątkiem dziecka. Ważne jest, że sąd powinien stosować w pierwszej kolejności środki łagodniejsze.

Zarządzenia sądu na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich

Ograniczenia stosuje się w stosunku do nieletnich, którzy są zagrożeni demoralizacją oraz do tych, którzy popełnili czyny karalne. Jest to zatem postępowanie mieszane – na podstawie przepisów procedury karnej i cywilnej. Postępowanie jest prowadzone przez sąd rodzinny. Sąd ma możliwość zastosowania środków leczniczo-wychowawczych, opiekuńczo-wychowawczych lub nawet umieszczenie w zakładzie poprawczym.

W tym zakresie sąd może także zastosować środki ingerujące w wykonywanie władzy rodzicielskiej przez rodziców:

• ustanowienie nadzoru wobec rodziców,
• zobowiązanie rodziców do poprawy wychowawczej dziecka lub do współpracy z odpowiednią poradnią specjalistyczną.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej ze względu na szczególną sytuację faktyczną rodziców

Najczęściej owe szczególne sytuacje faktyczne rodziców pojawiają się w razie rozłączenia rodziców – ponieważ wtedy nie mogą wspólnie i harmonijnie sprawować władzy rodzicielskiej. Takie przypadki zdarzają się, kiedy rodzice nie są już małżeństwem (na skutek orzeczenia rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa) lub kiedy są małżeństwem, ale żyją w separacji faktycznej. Wskazuje się także, że ten problem powstaje, kiedy obojgu rodzicom dziecka pozamałżeńskiego, żyjącym w rozłączeniu, przysługuje władza rodzicielska.

Całkowite ubezwłasnowolnienie dziecka

Ważne jest, że ograniczenie władzy rodzicielskiej następuje również w razie całkowitego ubezwłasnowolnienia dziecka. W takim wypadku rodzice nadal sprawują władzę rodzicielską, jednak nie w pełnym zakresie, gdyż dotyczą ich ograniczenia, jakie stosuje się wobec opiekuna. Władza rodzicielska rodziców podlega nadzorowi odpowiedniego sądu opiekuńczego.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej w orzeczeniu stwierdzającym ustanie małżeństwa

Sąd orzeka także o władzy rodzicielskiej w wyroku rozwodowym i orzeczeniu separacji, a także przy unieważnieniu małżeństwa, jeśli małżonkowie posiadają małoletnie dzieci. Jedną z możliwości jest powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców i ograniczeniu władzy drugiego do pewnych uprawnień. Na podstawie wytycznych Sądu Najwyższego z 1968 roku stwierdzono, że nie wystarczy ogólna formuła o powierzeniu wykonywania władzy rodzicielskiej w pełni jednemu z małżonków, przy ograniczeniu jej drugiemu.

Sąd każdorazowo musi wskazać do jakich uprawnień się ją ogranicza. Małżonek może mieć prawo do współdecydowania o wyborze szkoły, o wyborze zawodu, o sposobie leczenia, spędzania wakacji. Sąd powinien rozpatrzeć, co, na tle tej konkretnej sprawy, jest istotnego i jakie ewentualnie ryzyka istnieją.

Piecza zastępcza jako ostateczny środek ograniczenia władzy rodzicielskiej

Piecza zastępcza jest środkiem ograniczenia władzy rodzicielskiej rodziców i polega na umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Ma ona charakter całodobowy. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na mocy orzeczenia sądu opiekuńczego, lecz w przypadku pilnej potrzeby wystarczy zawarcie odpowiedniej umowy cywilnoprawnej, o czym jednak należy niezwłocznie zawiadomić sąd opiekuńczy.

Rodzina zastępcza sprawuje pieczę nad dzieckiem osobiście, nie może ona jednak uniemożliwiać kontaktów dziecka ze swoją rodziną naturalną, mimo że de facto dziecko pozbawione jest codziennej styczności dziecka z krewnymi.

Rodzice nie tracą swoich uprawnień w zakresie władzy rodzicielskiej, ponieważ zostaje ona tylko ograniczona. Rodzice są pozbawieni władzy rodzicielskiej w zakresie bieżącej pieczy nad dzieckiem, jego wychowania i reprezentacji. Reszta kompetencji należy do rodziców w pełni. Takie rozwiązanie zostało przyjęte ze względu na to, że piecza zastępcza powinna mieć charakter tymczasowy tak, by dziecko mogło powrócić do naturalnych rodziców.