Pełnomocnictwo – czym jest i jak go udzielić?

Pełnomocnictwo, mimo że jest to pojęcie prawne (a właściwie nazwa bardzo ważnej instytucji prawa prywatnego) jest również pojęciem języka nieprawniczego, którego to większość społeczeństwa, bez większych wątpliwości, może podać definicje. Większość ludzi zapewne wytłumaczyłaby, iż pełnomocnictwo to działanie w imieniu innej osoby i na jej rachunek. Nie jest to definicja całkowicie nieprawdziwa, jednakże, patrząc na prawnicze rozumienie pełnomocnictwa, jest to definicja nieścisła i zdecydowanie zbyt szeroka. W celu należytego zrozumienia pojęcia pełnomocnictwa na gruncie obowiązującego w Polsce Kodeksu Cywilnego, należy najpierw odwołać się do pojęcia przedstawicielstwa, bowiem w potocznym użyciu, te dwa pojęcia są często mylone, bądź używane zamiennie, a wcale nie niosą w sobie tej samej treści.

Co oznacza instytucja przedstawicielstwa?

Zgodnie z art. 95 KC to właśnie instytucja przedstawicielstwa oznacza dokonywanie czynności prawnych przez przedstawiciela. Czynność prawna dokonana przez przedstawiciela, pod warunkiem że jest ważna, wywiera bezpośredni wpływ na sytuację prawną reprezentowanego. Powyżej zostało wspomniane, iż czynność prawna dokonana przez przedstawiciela musi być ważna, by pociągnęła za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.

Ważna, czyli musi być dokonana przez przedstawiciela w granicach jego upoważnienia (umocowania). Zgodnie bowiem z ogólną zasadą prawa cywilnego, która chroni interesy podmiotów tego prawa, nikt nie może samodzielnie dokonać ingerencji w sferę prawną innego podmiotu prawa (innej osoby).¹ Przedstawiciel musi więc posiadać odpowiednie umocowanie do dokonania danej czynności w imieniu reprezentowanego.

Zasadniczo, umocowanie takie może dotyczyć dokonania każdej czynności, o ile tylko nie jest to zabronione wprost przez ustawę lub wynika z właściwości takiej czynności (przykładem może być art.944§2KC, który wprost stwierdza, iż nie można sporządzić ani odwołać testamentu przez przedstawiciela- testament jest bowiem czynnością mającą bardzo osobisty charakter, a dodatkowo, możliwość sporządzenia go przez przedstawiciela mogłaby spowodować wiele nadużyć).

Formy przedstawicielstwa

Zgodnie natomiast z art. 96 KC przedstawicielstwo może przybrać dwie formy:

• przedstawicielstwo ustawowe

• przedstawicielstwo polegające na udzieleniu stosownego oświadczenia przez reprezentowanego, czyli właśnie pełnomocnictwo.

Widzimy, iż pełnomocnictwo jest w istocie pojęciem węższym od przedstawicielstwa, bowiem nie oznacza wszystkich sytuacji działania w cudzym imieniu, a tylko te czynności, do których reprezentowany wprost, stosownym umocowaniem udzielił zgody swojemu przedstawicielowi, czyli pełnomocnikowi.

Czym jest przedstawicielstwo ustawowe?

Zanim przejdę do bardziej szczegółowej analizy instytucji pełnomocnictwa, warto poświęcić jeszcze kilka zdań do wytłumaczenia, czym w istocie jest przedstawicielstwo ustawowe. Otóż, w niektórych szczególnych przypadkach, umocowanie do działania w cudzym imieniu wynikać może wprost z ustawy. Przykładem może być art. 98 KRO, który stwierdza, że rodzice są z mocy ustawy przedstawicielami swojego małoletniego dziecka. Podobna sytuacja dotyczy ustanawianych przez sąd opiekunów czy kuratorów (w tym wypadku przedstawicielstwo ustawowe jest ustanawiane przez sąd).

Pełnomocnictwo oznacza dokonywanie czynności prawnych przez swojego przedstawiciela, który ma prawo do dokonania tej czynności, wynikające z udzielonego mu oświadczenia przez reprezentowanego. Przepisy Kodeksu Cywilnego regulujące instytucję pełnomocnictwa nie zawierają w sobie regulacji dotyczących mocodawcy. Z tego też względu, żeby stwierdzić czy mocodawca skutecznie udzielił pełnomocnictwa, należy zastosować przepisy Kodeksu Cywilnego zawierające ogólne regulacje dotyczące zdolności do czynności prawnych.

Jasnym jest, iż osoba nie mająca w ogóle zdolności do czynności prawnych (np. ubezwłasnowolniona całkowicie) pełnomocnictwa udzielić nie będzie mogła, gdyż już teraz działa za nią przedstawiciel ustawowy. Natomiast art. 100 KC wprowadza zasadę, iż aby czynność dokonana przez pełnomocnika była ważna i skuteczna, to pełnomocnik ten musi posiadać co najmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Widzimy więc, że nawet jeśli ogólne wymogi prawa do dokonania danej czynności wymagają pełnej zdolności do czynności prawnej, to taka czynność dokonana przez pełnomocnika z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych będzie skutecznie dokonana (o ile mocodawca udzielając umocowania posiadał pełną zdolność do czynności prawnych). Takie uregulowanie wynika z postulatów braku nadmiernej ingerencji prawa w swobody i prawa osób – jeśli mocodawca ma zaufanie do osoby ograniczonej w czynnościach prawnych, to nie ma uzasadnienia ograniczanie go w możliwości wyboru.²

Formy udzielania pełnomocnictwa

Jeżeli chodzi o sposób (formę) udzielenia pełnomocnictwa, to co do zasady może być udzielone w dowolnej formie.

Od tej zasady istnieją jednak dwa wyjątki:

• jeżeli ustawa wprost przewiduje dla jakiegoś typu pełnomocnictwa formę szczególną- tak np. art. 99 §1KC, który mówi iż pełnomocnictwo ogólne musi być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie:

• jeżeli czynność prawna, do której dokonania mocodawca udziela pełnomocnictwa, musi być dokonana w formie szczególnej pod rygorem nieważności, to pełnomocnictwo również musi być udzielone w takiej samej formie, albo będzie nieważne.

Jak to już zostało wspomniane, mocodawca ma prawo udzielić pełnomocnictwa tylko dla takich czynności, których sam może dokonać.³

Rodzaje pełnomocnictwa

Na mocy art. 98 KC możemy wskazać 3 rodzaje pełnomocnictwa:

• Ogólne- czyli umocowanie do dokonywania czynności tzw. zwykłego zarządu. Najczęstszym podawanym przykładem jest umocowanie do pobierania przez pełnomocnika wynajmującego czynszu od lokatorów.

• Rodzajowe- dotyczy czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu- ale jednocześnie musi konkretnie wskazywać czynności, do których dokonania pełnomocnik jest uprawniony- np. zawieranie umów sprzedaży nieruchomości, czy zawieranie umów o pracę.

• Szczególne- dotyczy umocowania do dokonania konkretnej czynności prawnej, np. sprzedaż konkretnej nieruchomości.

O tym jaki rodzaj pełnomocnictwa zostanie udzielony, decyduje tylko i wyłącznie mocodawca – warto nadmienić, iż udzielenie pełnomocnictwa jest jednostronną czynnością prawną mocodawcy- pełnomocnik może nawet nie wiedzieć, że posiada umocowanie do działania, poprzez tzw. tolerowanie przez mocodawcę występowania danej osoby w jego imieniu.⁴

Mocodawca a odwołanie udzielonego pełnomocnictwa

Zgodnie z art. 102 KC mocodawca może w każdej chwili odwołać udzielone pełnomocnictwo. Odwołanie pełnomocnictwa również jest jednostronną czynnością prawną mocodawcy, jednakże odwołanie może być dokonane w dowolnej formie- nawet jeśli do udzielenia pełnomocnictwa wymagana jest jakaś forma szczególna. Praktycznie jedynym wymogiem jest zakomunikowanie pełnomocnikowi, że jego umocowanie zostaje odwołane.

Należy tutaj zauważyć, iż mocodawca może zrzec się uprawnienia do odwołania pełnomocnictwa, jeśli taka możliwość wynika z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku podstawowego (czyli stosunku łączącego mocodawcę z pełnomocnikiem będącego podstawą pełnomocnictwa). Co do zasady umocowanie wygasa także wraz ze śmiercią zarówno mocodawcy jak i pełnomocnika, chyba że osoba udzielająca zastrzegła w umocowaniu inaczej- znowu z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku podstawowego. W takim też wypadku w miejsce zmarłej strony umocowania wstępują jego spadkobiercy.⁵

Umocowanie wygaśnie także w przypadku likwidacji osoby prawnej będącej stroną takiego pełnomocnictwa, w razie zrzeczenia się przez pełnomocnika możliwości działania w cudzym imieniu a także w razie gdy pełnomocnik całkowicie utraci zdolność do czynności prawnych. Zgodnie z art. 102 KC w razie wygaśnięcia umocowania, pełnomocnik jest zobowiązany zwrócić mocodawcy dokument pełnomocnictwa (oczywiście o ile takowy istniał, bo jak już wiadomo, pełnomocnictwo może być zasadniczo udzielone w różnych formach, także w formie ustnej).

Czy mocodawca może ustanowić kilku pełnomocników?

Mocodawca może ustanawiać jednocześnie więcej niż jednego pełnomocnika, nawet jeśli wszyscy oni będą mieli taki sam zakres umocowania (art.107KC). Każdy z nich może działać samodzielnie, chyba że mocodawca inaczej postanowi w treści pełnomocnictwa.

Możliwe jest także ustanowienie przez pełnomocnika tzw. pełnomocnictwa substytucyjnego, czyli pełnomocnik może działać na rzecz mocodawcy przez innych pełnomocników, ustanowionych przez samego siebie. Ponieważ jednak takie działanie zawsze wiąże się z ryzykiem dla mocodawcy, to możliwość ustanowienia pełnomocnictwa substytucyjnego musi jednoznacznie wynikać z treści umocowania, ustawy lub stosunku podstawowego (art.106KC).

Na koniec warto omówić także sytuację, co w przypadku, gdy pełnomocnik dokona czynności prawnej, wychodząc tym samym poza ramy swojego umocowania, lub jeśli osoba ta w ogóle nie ma umocowania do dokonania takiej czynności. Sytuacja taka nosi nazwę Falsus procurator i uregulowana jest w art. 103 KC. W takim przypadku, ważność czynności prawnej zależy od jej potwierdzenia przez mocodawcę, a więc zastosowana jest tu sankcja bezskuteczności zawieszonej, a nie automatycznej nieważności.

Druga strona tej czynności może jednak złożyć mocodawcy odpowiedni termin, w trakcie którego powinien on potwierdzić czynność- jeśli mocodawca nie uczyni tego w tym terminie, to czynność dokonana przez pełnomocnika bez umocowania jest uznana za nigdy nie dokonaną.

Natomiast jeśli osoba taka, działając bez umocowania, lub z jego przekroczeniem dokona jednostronnej czynności prawnej, to wtedy taka czynność jest automatycznie dotknięta sankcją nieważności. Jednakże, jeżeli osoba której taki pełnomocnik złożył to jednostronne oświadczenie woli zgodziła się na działanie bez umocowania, to wtedy stosujemy przepis art.103KC, czyli czekamy na potwierdzenie takiej czynności przez mocodawcę.