Postępowanie o rozwód i separację

Postępowanie o rozwód i separację jest w polskim prawie uregulowane w sposób jednakowy, tymi samymi przepisami kodeksu postępowania cywilnego.

Oba te postępowania należą do grupy postępowań odrębnych – a więc procedury procesowej (wyróżniającej się tym, iż istnieje powód i pozwany), zawierającej jednakże na tyle dużo odrębności od przepisów ogólnych regulujących proces cywilny, iż ustawodawca zdecydował się wyodrębnić je w osobnym dziale kodeksu.

Tego rodzaju unormowanie powiązane jest oczywiście ze specyfiką postępowania o rozwód i separację – ponieważ służą one rozwiązaniu (lub zawieszeniu, w przypadku separacji) tak poważnego stosunku prawnego jakim jest małżeństwo, cechują się ilością odstępstw i różnic od ogólnych przepisów regulujących postępowanie procesowe wymuszającą uregulowanie tej materii osobnymi przepisami – są to art. 425 – 446 k.p.c.

Niniejszy artykuł opisywać będzie odrębności pomiędzy postępowaniem o rozwód i separacje a ogólnym postępowaniem procesowym.

Ogólna zasadą procesu cywilnego, wynikającą z treści art. 88 k.p.c. jest reguła prowadzenia spraw przed sądami powszechnymi przez osoby inne niż powód/pozwany, do czego konieczne jest udzielenie pełnomocnictwa. Powyższy przepis wymienia 3 rodzaje pełnomocnictw:

• ogólne (do wszystkich rodzajów spraw i wszystkich czynności procesowych),
• szczególne (do prowadzenia konkretnej sprawy) i do niektórych tylko czynności procesowych.
• natomiast, z uwagi na tak daleko idące skutki orzeczenia rozwodu bądź separacji, art. 426 k.p.c. wprowadza zasadę, iż do prowadzenia tych postępowań musi być udzielone pełnomocnictwo szczególne, a więc konkretnie wymieniające w swojej treści dane postępowanie – ma to na celu uniknięcie nadużyć w możliwości wszczynania tych spraw przez osoby nie będące bezpośrednia stroną (a więc jednym z małżonków – zgodnie bowiem z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, pozew o rozwód lub separację mogą złożyć tylko małżonkowie).

W odróżnieniu od ogólnej zasady z art. 148 k.p.c. mówiącej, iż posiedzenia sądowe są jawne, a więc dostępne dla publiczności, sprawy o rozwód i separację obligatoryjnie odbywają się przy drzwiach zamkniętych – a więc oprócz składu sędziowskiego, protokolanta, stron i ich pełnomocników, na sali sądowej nie może znajdować się nikt inny – niezgodną z prawem jest więc stosowana przez sądy praktyka wpuszczania na rozprawę rozwodową lub o separację praktykantów studiów prawniczych.

Rozprawa o rozwód lub separację może odbyć się pomimo nieobecności jednego lub obu małżonków, nawet jeśli strony nie wnosiły o możliwość przeprowadzenia rozprawy bez ich udziału.

Jednakże w tym postępowaniu wprowadzony został bezwzględny wymóg przeprowadzenia dowodu w postaci przesłuchania obu małżonków – sąd nie może więc wydać wyroku, jeżeli nie wysłucha obu stron.

Takie uregulowanie jest konieczne, sąd bowiem musi zbadać i porównać ze sobą zeznania obu małżonków, co jest szczególnie istotne, jeżeli orzeka również o winie za rozpad małżeństwa.

Dodatkowo, wprowadzone zostały pewne obostrzenia, w przypadku możliwości przesłuchania jako świadków małoletnich – małoletni poniżej lat 13 i zstępni (a więc przede wszystkim dzieci) małżonków nie mogą być przesłuchani jako świadkowie – wiąże się to z próbą ochrony dzieci, dla których sam rozwód jest wystarczająco trudnym przeżyciem, a przesłuchanie na sali sądowej mogłoby okazać się jeszcze bardziej traumatyczne.

Ponieważ orzeczenie rozwodu lub separacji powinno być traktowane przez sądy jako środek ostateczny, toteż ustawodawca wprowadził kilka unormowań, mających na celu wpłynięcie na małżonków, by sprawę rozwodu/separacji jeszcze raz przemyśleli.

Po pierwsze, jeśli sąd uzna, iż istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa, może skierować strony do mediacji lub zawiesić postępowanie, by skłonić małżonków do pogodzenia się (takie zawieszenie postępowania może jednak odbyć się tylko raz w ciągu całego postępowania).

W trakcie trwania procesu o rozwód lub separację nie można wnieść powództwa wzajemnego o rozwód lub separację, ani wszcząć odrębnej sprawy o rozwód lub separację. Natomiast, małżonek pozwany, może w trakcie postępowania również zażądać rozwodu lub separacji – w szczególności dopuszczalne jest zażądanie separacji, podczas postępowania o rozwód i na odwrót.

W czasie trwania tych postępowań, małżonkowie nie mogą wytoczyć również osobnych spraw o roszczenia alimentacyjne od drugiego małżonka, o zaspokojenie potrzeb rodziny lub o ustalenie władzy rodzicielskiej nad wspólnymi dziećmi i kontaktów z nimi. Zasadą jest bowiem, iż przy orzeczeniu rozwodu lub separacji, sąd z urzędu rozstrzyga kwestie alimentacyjne oraz władzy rodzicielskiej, natomiast kwestia kontaktów z dziećmi może być uregulowana osobiście przez małżonków.

By możliwe było orzeczenie przez sąd rozwodu lub separacji, spełnione muszą być przesłanki, które wynikają z prawa materialnego (a więc kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Zgodnie z tymi przepisami, by orzec separację, pomiędzy małżonkami musi nastąpić zupełny rozkład pożycia małżeńskiego – a więc ustać muszą więzi fizyczne, duchowe i gospodarcze pomiędzy małżonkami.

Natomiast, by możliwe było wydanie wyroku rozwodowego, ten zupełny rozkład pożycia musi być dodatkowo trwały, a więc powinien on wskazywać, iż mało prawdopodobnym jest, że małżonkowie zechcą się pogodzić. Te przesłanki muszą być udowodnione poprzez postępowanie dowodowe – oprócz omówionego już przesłuchania stron, sąd może również zarządzić takie dowody, jak np. przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez kuratora.

Na koniec należy wspomnieć, iż sprawy o rozwód i separację prowadzone mogą być wyłącznie przez sądami okręgowymi, a w dodatku zawsze rozpatrywane są w powiększonym składzie sądu – jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników.