Postępowanie o ubezwłasnowolnienie

Postępowanie dotyczące spraw o ubezwłasnowolnienie uregulowane jest przepisami art.544-5601 kodeksu postępowania cywilnego.

Sprawy te należą do postępowań nieprocesowych, a więc sąd nie orzeka o ubezwłasnowolnieniu po przeprowadzeniu procesu.

Już na podstawie powyższego możemy stwierdzić, iż w sprawach o ubezwłasnowolnienie brak jest powoda i pozwanego (a więc dwóch stron istniejących i prowadzących ze sobą spór w procesie) – istnieją jedynie uczestnicy postępowania, którzy dodatkowo nie prowadzą między sobą sporu, ale jedynie wnioskują o orzeczenie przez sąd ubezwłasnowolnienia.

Kolejną odrębnością będzie również sposób wszczynania postępowania – w odróżnieniu od procesu, nie składa się pozwu, ale jedynie wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Ponieważ sąd orzekając o ubezwłasnowolnieniu, dokonuje bardzo daleko idącej ingerencji w prawa i swobodę danej osoby, to niniejsze postępowanie cechuje się znacznymi różnicami i zaostrzonym rygoryzmem wobec innych postępowań nieprocesowych.

Postępowanie o ubezwłasnowolnienie

Pierwszą różnicą jest zmiana właściwości (zarówno miejscowej jak i rzeczowej – art.544.k.p.c.). Sprawy o ubezwłasnowolnienie są bowiem rozpoznawane wyłącznie przez sądy okręgowe (co jest odstępstwem od ogólnej reguły, iż sprawy w postępowaniu nieprocesowym są rozpoznawane przez sądy rejonowe – art.507 k.p.c.) i przez ten sąd, w którego okręgu osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, ma miejsce zamieszkania, bądź miejsce pobytu tej osoby, w przypadku braku miejsca zamieszkania.

Zgodnie z art. 25 kodeksu cywilnego, miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość (a więc nie dokładny adres), w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. W sytuacji, gdy przebywanie w danej miejscowości, nawet jeśli jest długotrwałe, pozbawione jest zamiaru stałego pobytu, nie może być uznane za zamieszkanie w myśl art.25 k.c – co najwyżej jako zwykłe miejsce pobytu, a więc i tak w pierwszej kolejności należy odszukać miejsce zamieszkania.

Natomiast wszczęcie przez sąd postępowania z urzędu (możliwe w przypadku uchylenia orzeczonego ubezwłasnowolnienia) odbędzie się w sądzie okręgowym, ogólnie właściwym dla miejsca, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania – art.508 k.p.c.

Z uwagi na powagę spraw o ubezwłasnowolnienie, sąd okręgowy rozpoznający sprawę zawsze orzeka w składzie 3 sędziów zawodowych (kolejne odstępstwo od ogólnej reguły, iż sprawy w pierwszej instancji rozstrzygane są przez sąd w składzie 1 sędziego – art.47 k.p.c.). Skład 3 sędziów obowiązuje nie tylko dla orzekania końcowego postanowienia o ubezwłasnowolnieniu, ale w składzie tym wydawane są wszystkie postanowienia, także te wydawane poza rozprawą.

Wniosek o wszczęcie postępowania

W przeciwieństwie do zasady, iż wniosek o wszczęcie postępowania może złożyć każdy, kto ma w tym interes prawny (art.510 k.p.c.), przepis art 545 k.p.c wprowadza zamknięty katalog osób, które mogą taki wniosek złożyć, a więc wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:

• małżonek osoby, której dotyczy wniosek;
• krewni w linii prostej oraz rodzeństwo tej osoby;
• przedstawiciel ustawowy tej osoby.
• prokurator oraz Rzecznik Praw Obywatelskich – art.7 k.p.c.

  Natomiast każde postępowanie o ubezwłasnowolnienie toczy się z obligatoryjnym udziałem prokuratora (nawet jeśli nie wniósł on powyższego wniosku), który nie jest związany z żadnym z uczestników i przysługują mu takie same prawa jak każdemu z uczestników.

Jednakże krewni i rodzeństwo nie mogą złożyć wniosku, gdy osoba ta ma swojego przedstawiciela ustawowego (ograniczenie to nie dotyczy małżonka, z prostej przyczyny iż osoba w związku małżeńskim jest pełnoletnia, więc nie ma przedstawiciela ustawowego, oraz prokuratora i Rzecznika Praw Obywatelskich).

Zgłoszenie wniosku o ubezwłasnowolnienie przez inne, niż powyżej wyliczone podmioty, będzie skutkowało oddaleniem wniosku i to bez przeprowadzenia rozprawy – art.514§2 k.p.c. Sporną pozostaje natomiast kwestia, czy wniosek ten mogłaby złożyć sama osoba, która miałaby zostać ubezwłasnowolniona. Ponieważ jednak istotą omawianej tutaj instytucji, jest ochrona praw i interesów osoby, należy przychylić się do poglądów dopuszczających taką możliwość.

Jeżeli sąd stwierdzi, iż wniosek został złożony w złej wierze, bądź lekkomyślnie, to wnioskodawca podlega karze grzywny w wysokości do 5 tys. złotych – 545§4 k.p.c w zw. z art. 163 k.p.c.

Uczestnicy postępowania

Wspomniane już zostało, iż jednym z obligatoryjnym uczestników postępowania jest prokurator. Przepis art.546§1 k.p.c. wymienia również pozostałe osoby, będące uczestnikami z mocy samego prawa:

• osoba, której wniosek dotyczy;
• jej przedstawiciel ustawowy;
• małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Natomiast uczestnikami postępowania mogą być również inne osoby będącymi zainteresowanymi w sprawie w rozumieniu art.510 k.p.c (gdy wynik postępowania będzie dotyczył praw tej osoby) oraz organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie im pomocy, bądź ochrona praw człowieka.

Podmioty te mogą przystąpić do postępowania w każdym jego stadium, aż do jego prawomocnego zakończenia w drugiej instancji.

Wysłuchanie przez sąd orzekający

Niezwłocznie po wszczęciu postępowania, sąd orzekający ma bezwzględny obowiązek wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie – art.547 k.p.c. Osoba ta powinna być wysłuchana na rozprawie, bądź w wyjątkowych sytuacjach (gdy stan zdrowia uniemożliwia tej osobie stawienie się do sądu, lub gdy byłoby to niecelowe) przez sędziego wyznaczonego.

Wysłuchanie tej osoby powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz biegłego lekarza psychiatry lub neurologa – w zależności od stanu jej zdrowia. Obligatoryjne wysłuchanie przez sąd osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie związane jest z ochroną tej osoby – umożliwić ma bezpośrednie zetknięcie się sądu z osobą, co jest szczególnie istotne bowiem zdarza się, iż sprawy o ubezwłasnowolnienie wszczynane są w złej wierze, w celu przejęcia majątku osoby, której dotyczy wniosek.

Natomiast sąd może zrezygnować z doręczania tej osobie pism sądowych, wezwań lub innych wysłuchań (nie można bowiem zrezygnować omówionego powyżej, pierwszego wysłuchania) jeżeli sąd uzna to za niecelowe ze względu na stan zdrowia tej osoby (na podstawie opinii biegłych).

Co musi zawierać wniosek o ubezwłasnowolnienie?

Wniosek o ubezwłasnowolnienie musi wskazywać przyczyny do jego złożenia, a więc rodzaj zaburzeń uzasadniających orzeczenie ubezwłasnowolnienia (wymienione w art 13 i 16 k.c. – choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, bądź inny rodzaj zaburzeń, w szczególności pijaństwo lub narkomania).

Przyczyny te muszą zostać udowodnione odpowiednim zaświadczeniem lekarskim, opinią psychologa lub zaświadczeniem poradni przeciwalkoholowej lub poradni leczenia uzależnień. Osoba, której dotyczy omawiany wniosek, musi być także przesłuchana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa (w zależności od rodzaju zaburzeń) oraz psychologa.

Jeżeli treść wniosku, dołączone do niego dokumenty lub opinie biegłych nie uprawdopodobnią istnienia przyczyn do orzeczenia ubezwłasnowolnienia, sąd odrzuci wniosek. Natomiast w przypadkach, gdy opinia biegłych nie może być sporządzona na podstawie zwykłych badań ambulatoryjnych, sąd może zarządzić przymusową obserwację osoby, której dotyczy wniosek, w zakładzie leczniczym, na czas nie dłuższy niż 6 tygodni (w wyjątkowych przypadkach okres ten może być przedłużony, jednakże nie może łącznie przekraczać 3 miesięcy) – art.554 k.p.c.

Skierowanie pod obserwację sąd może zarządzić na podstawie opinii co najmniej dwóch biegłych lekarzy, którzy stwierdzą, że pewne zaburzenia zachodzą, jednak konieczne są dalsze badania, oraz po przesłuchaniu uczestników postępowania. Ponieważ postanowienie o oddanie do zakładu pod obserwację jest środkiem, który w istocie pozbawia osobę wolności, powinien być stosowany wyłącznie jako środek ostateczny oraz zawsze przysługuje od niego zażalenie (zażalenie przysługuje także na postanowienie o przedłużeniu obserwacji) do sądu apelacyjnego.

Orzeczenie sądu o ubezwłasnowolnienie

O ubezwłasnowolnieniu sąd orzeka postanowieniem, zawsze po przeprowadzeniu rozprawy – art.555 k.p.c. (co jest wyjątkiem od zasady, iż w postępowaniach nieprocesowych sąd orzeka na posiedzeniach niejawnych – art.514 k.p.c.). W postanowieniu tym sąd musi orzec czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite czy częściowe oraz jakie były podstawy do jego orzeczenia – 557 k.p.c. W postanowieniu sąd wyznacza również opiekuna bądź kuratora (w zależności od rodzaju orzeczonego ubezwłasnowolnienia – odpowiednio – całkowite lub częściowe).

Uchylenie ubezwłasnowolnienia

W przypadku gdy ustaną przyczyny dla których orzeczono ubezwłasnowolnienie sąd może wszcząć postępowanie o jego uchylenie – 559§1 k.p.c. Przyczyny te muszą wystąpić już po uprawomocnieniu się postanowienia o ubezwłasnowolnieniu – przyczynami takimi może być np. wyzdrowienie osoby (ale już nie błędy w postępowaniu).

Uchylenie ubezwłasnowolnienia może nastąpić na wniosek (zgłosić go mogą wyłącznie osoby mające legitymację do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie), bądź z urzędu przez sąd.
Jedynie na wniosek powyższych podmiotów, sąd może również wszcząć postępowanie o zmianę ubezwłasnowolnienia częściowego na całkowite (w przypadku pogorszenia się stanu zdrowia ubezwłasnowolnionego) oraz całkowitego na częściowe (w przypadku polepszenia się stanu zdrowia).

Ponieważ postępowanie o ubezwłasnowolnienie może toczyć się wyłącznie w celu ochrony osoby mającej zostać ubezwłasnowolnioną, osoba której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie jak i sam ubezwłasnowolniony może zaskarżać wszelkie postanowienia sądu wydawane w trakcie postępowania (które mogą być zaskarżone – jak np. postanowienie o ustanowieniu doradcy tymczasowego czy skierowaniu pod obserwację do zakładu leczniczego) jak i postanowienie orzekające o ubezwłasnowolnieniu.

Środki odwoławcze, wniesione przez taką osobę, nie mogą być odrzucone z powodu niezachowania wymogów formalnych, przewidzianych dla pism procesowych – art.560 k.p.c. Osoba ubezwłasnowolniona może również wnieść wniosek o uchylenie bądź zmianę ubezwłasnowolnienia – 559§3 k.p.c.

Adwokat lub radca prawny z urzędu

Kolejnym przepisem, wprowadzającym dla osoby której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie (lub dla ubezwłasnowolnionego) mocniejszą ochronę niż dla zwykłego uczestnika postępowania, jest art.5601 k.p.c. Sąd może bowiem ustanowić dla takiej osoby adwokata lub radcę prawnego z urzędu, nawet bez jej wniosku – jeśli (obie przesłanki muszą być spełnione łącznie) ze względu na stan zdrowia osoba ta nie jest wstanie złożyć wniosku o pomoc prawną z urzędu, a udział adwokata lub radcy prawnego sąd uzna za potrzebny.

Oprócz adwokata lub radcy prawnego, ustawa przewiduje jeszcze jedną instytucję dla pomocy osobie, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie (i tylko jej – nie dotyczy to osoby już ubezwłasnowolnionej), a mianowicie instytucję doradcy tymczasowego – art.548 k.p.c. Doradcę sąd może ustanowić jedynie dla osoby pełnoletniej (która nie ma do pomocy przedstawiciela ustawowego), zarówno przy wszczęciu postępowania jak i w jego trakcie.

Doradca tymczasowy

Doradcę tymczasowego sąd może ustanowić zarówno na wniosek jak i z urzędu, jednakże jedynie wtedy, gdy uzna to za konieczne dla ochrony osoby (lub jej mienia), której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Przed ustanowieniem doradcy należy obligatoryjnie wysłuchać osobę, dla której doradca ma zostać powołany – stosujemy tutaj przepis o obligatoryjnym wysłuchaniu osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Osoba, dla której doradca został ustanowiony ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, tak jak osoba ubezwłasnowolniona częściowo, a do doradcy stosujemy odpowiednio przepisy o kuratorze dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej – art.175-178 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Ponieważ doradca tymczasowy jest ustanawiany jedynie w celu pomocy osobie w postępowaniu, toteż postanowienie o jego ubezwłasnowolnieniu traci moc z mocy prawa z chwilą prawomocnego odrzucenia bądź oddalenie wniosku lub umorzenia postępowania oraz gdy ustanowiony został opiekun bądź kurator na skutek postanowienia o ubezwłasnowolnieniu.

Doradcę tymczasowego sąd może także, w każdym stanie sprawy, odwołać, jeżeli uzna, iż dalsza potrzeba ochrony osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, ustała.