
Prawo do obrony – co warto wiedzieć?
Zasada prawa do obrony jest jedną z naczelnych zasad procesu karnego. Wyrażona została w art. 6 Kodeksu Postępowania Karnego. Ustawodawca wyraźnie akcentuje, że oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. Aby podkreślić jego znaczenie, warto odwołać się do Konstytucji RP, stojącej na szczycie hierarchii aktów prawnych. Art. 42 ust. 2 stwierdza, iż każdy przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania (także w postępowaniu przygotowawczym). Może on wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.
Również podpisana w Rzymie Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności określa minimalny zakres uprawnień przysługujący oskarżonemu o popełnienie czynu zagrożonego karą.
Jakie prawa przysługują oskarżonemu?
Oskarżony ma co najmniej prawo do:
- niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia,
- posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony,
- bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości,
- przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia,
- korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie.
W granicach prawa do obrony wyróżniamy możliwość osobistego wykonywania uprawnień. Podejrzany (później: oskarżony) w chwili przedstawienia zarzutów staje się stroną procesową. Przeciwko niemu toczy się proces karny, dlatego ustawodawca wyposażył go w wiele uprawnień, które może realizować już w fazie postępowania przygotowawczego oraz podczas rozprawy głównej (np: może składać lub odmówić składania wyjaśnień, przedstawiać dowody, uczestniczyć w czynnościach śledztwa lub dochodzenia, wnosić zażalenia).
Ponadto nie ponosi konsekwencji za składanie fałszywych zeznań (ponieważ oskarżony wyjaśnia, a nie zeznaje).
Prawo do korzystania z pomocy obrońcy
Kolejnym aspektem jest prawo do korzystania z pomocy obrońcy. Oskarżony może korzystać wyłącznie z pomocy adwokata, który zobowiązany jest do wykonywania czynności tylko na korzyść oskarżonego. W sytuacji gdy oskarżony w odpowiednim wniosku skierowanym do Prezesa Sądu właściwego do rozpoznania sprawy wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny, może żądać wyznaczenia obrońcy z urzędu. Na decyzję odmowną nie przysługuje zażalenie.
W określonych w art. 79 i 80 k.p.k. sytuacjach, udział obrońcy jest obowiązkowy, gdy:
- sprawca jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności,
- sąd uzna, iż jest to niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę,
- sprawa zostanie rozpatrzona w pierwszej instancji przez sąd okręgowy, a sprawcy zarzucono zbrodnię, lub jest pozbawiony wolności.
Jeżeli w powyższych sytuacjach, oskarżony nie korzysta z pomocy obrońcy, sąd właściwy do rozpoznania sprawy wyznacza mu obrońcę z urzędu, uprawnionego do działania w całym postępowaniu, również po uprawomocnieniu się orzeczenia. Głównym zadaniem obrońcy jest odparcie oskarżenia lub maksymalne zmniejszenie ujemnych skutków z niego wynikających.
W związku z zapowiedzią ministra sprawiedliwości Krzysztofa Kwiatkowskiego, dotyczącą priorytetów polskiej prezydencji w Unii Europejskiej w zakresie wymiaru sprawiedliwości, można spodziewać się dalszego poszerzania praw podejrzanego i oskarżonego w procesie karnym.