„Nic o nas bez nas” w procesie karnym – wyrok zaoczny

W pierwszej kolejności, zanim przejdziemy do warunków dopuszczalności wydania wyroku zaocznego i konsekwencji odwoławczych z nim związanych, wypada tytułem wprowadzenia powiedzieć kilka słów o postępowaniu uproszczonym.

To właśnie w nim może zostać wydany wyrok zaoczny (nie licząc postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego).

Co to jest postępowanie uproszczone?

Postępowanie uproszczone należy do postępowań karnych szczególnych, zostało unormowane w przepisach art. 468 – 484 k.p.k. Postępowania karne szczególne wyróżniają odrębności w stosunku do postępowania prowadzonego w trybie zwyczajnym i te odrębności mają pierwszeństwo w stosowaniu jako lex specialis przed przepisami o trybie zwyczajnym, które stanowią lex generalis.

Według przepisów k.p.k. sąd rozpoznaje w trybie uproszczonym sprawy, w których było prowadzone dochodzenie. Uprzednie prowadzenie dochodzenia w sprawie stanowi przesłankę formalną pozytywną, której zaistnienie warunkuje możliwość rozpoznania sprawy w trybie uproszczonym.

Podkreślenia wymaga, iż nie chodzi o to, czy postępowanie uproszczone toczy się w sprawie o czyn, co do którego możliwe było prowadzenie dochodzenia, lecz o sprawy, w których rzeczywiście, zgodnie z prawem przeprowadzono dochodzenie.

Badanie właściwości trybu następuje jeszcze na etapie wstępnej kontroli aktu oskarżenia, dotyczy to także zasadności przyjętej formy postępowania przygotowawczego (śledztwo albo dochodzenie), co wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z 25 marca 2004 r., I KZP 43/03, OSNKW 2004 r., z.4, poz.36).

Co wyróżnia postępowania w trybie uproszczonym?

Najbardziej charakterystyczną cechą postępowania w trybie uproszczonym jest brak obowiązkowego stawiennictwa stron, przy czym w razie niestawiennictwa oskarżyciela na rozprawę akt oskarżenia odczytuje protokolant.

Odpis aktu oskarżenia można doręczyć oskarżonemu wraz z wezwaniem na rozprawę, ale niestawiennictwo oskarżyciela nie tamuje toku sprawy ani posiedzenia.

Istotną gwarancją procesową dla oskarżonego jest fakt, że w razie gdyby po rozpoczęciu przewodu sądowego (tj. po odczytaniu aktu oskarżenia, które otwiera przewód sądowy) okazało się, że nie zachodzą przesłanki do prowadzenia postępowania w trybie uproszczonym, to sprawa może zostać rozpoznana w trybie zwyczajnym, ale za zgodą oskarżonego (art. 483 k.p.k.).

Wyrok zaoczny

Wyrok zaoczny, jak już wyżej wspomniano, może zostać wydany w trybie uproszczonym, gdy mimo prawidłowego wezwania (doręczonego), oskarżony nie stawił się na rozprawę główną, nie wnosił o odroczenie rozprawy, usprawiedliwiwszy swe niestawiennictwo; zarazem nie stawił się obrońca oskarżonego, zaś sąd dysponuje złożonymi wcześniej wyjaśnieniami oskarżonego.

Wyjaśnienia te sąd odczytuje na rozprawie, prowadząc postępowanie bez udziału oskarżonego, przy odpowiednim stosowaniu art. 396 par. 2-4 k.p.k. (zwięźle: mowa tu o przepisach dotyczących pomocy prawnej w przeprowadzeniu dowodu przez sędziego wyznaczonego lub sąd wezwany jako wyjątek od panującej w polskim procesie karnym zasady bezpośredniości, której treścią jest ogólnie rzecz biorąc, konieczność osobistego zetknięcia się składu orzekającego w sprawie z przeprowadzanymi w niej dowodami).

Co istotne, w razie gdy oskarżony stawił się na rozprawę, ale złożywszy wyjaśnienia, opuścił salę rozpraw bez zgody sądu, wyrok zapadły w sprawie nie będzie wyrokiem zaocznym. Ze względu na ograniczone prawo do obrony spowodowane okolicznościami uzasadniającymi wydanie wyroku zaocznego, ograniczeniu ulega także kwestia zastosowania środka zabezpieczającego, w wyroku zaocznym bowiem można orzec tytułem środka zabezpieczającego jedynie przepadek przedmiotów.

Odmiennie kształtuje się także możliwość wzruszania wyroku zaocznego w drodze wniesienia środka zaskarżenia. Środkiem zaskarżenia od wyroku zaocznego jest sprzeciw.

Może go wnieść oskarżony w terminie 7 dni od daty doręczenia mu wyroku zaocznego, które następuje z urzędu. W sprzeciwie oskarżony powinien przede wszystkim usprawiedliwić swą nieobecność na rozprawie, lecz można on także połączyć z wniesieniem sprzeciwu wniosek o uzasadnienie wyroku na wypadek nieprzyjęcia lub nieuwzględnienia sprzeciwu.

Ma to służyć przygotowaniu się do działań odwoławczych. Wydaje się jednocześnie, że oskarżonemu wciąż przysługuje apelacja. Tym samym sprzeciw zdaje się być odrębnym środkiem zaskarżenia, którego treścią nie jest zawoalowana apelacja.

Nieuwzględnienie sprzeciwu

Nieuwzględnienie sprzeciwu następuje wówczas, gdy sąd uzna nieobecność oskarżonego na rozprawie za nieusprawiedliwioną i wydaje wtedy postanowienie o nieuwzględnieniu sprzeciwu, zaskarżalne zażaleniem.

Samo zaś uwzględnienie sprzeciwu od wyroku zaocznego powoduje jedynie ponowne rozpoznanie sprawy. Wyrok zaoczny cechuje wprawdzie ograniczone w czasie obowiązywanie, jednak utrata jego mocy następuje dopiero wraz ze stawiennictwem oskarżonego lub jego obrońcy na rozprawę (art. 482 par. 3 k.p.k.).