Sposoby nawiązania stosunku pracy

Ostatnio przybliżyliśmy charakterystykę stosunku pracy oraz podstawowe różnice pomiędzy takim stosunkiem, a zobowiązaniami wynikających z umów cywilnoprawnych. Teraz załóżmy optymistycznie, że jesteśmy tymi szczęśliwcami, którym udało się uniknąć umowy cywilnoprawnej i przyjrzymy się sposobom nawiązania stosunku pracy. Myśląc o stosunku pracy, najczęściej myślimy o umowie o pracę. Należy jednak pamiętać, że nie jest to jedyny sposób jego nawiązania. W specyficznych warunkach i okolicznościach występują stosunki pracy powstające na podstawie powołania, wyboru, mianowania oraz spółdzielczej umowy o pracę. Scharakteryzujemy sobie w kilku zdaniach każdy z nich zaczynając od umowy o pracę.

Rodzaje umów o pracę według kodeksu pracy

Kodeks pracy (dalej: KP) przewiduje kilka rodzajów umów o pracę.

W art. 25 KP ustawodawca przewiduje następujące jej rodzaje:

• umowa na czas określony – umowa zawierana na z góry określony czas. Co do zasady nie można jej rozwiązać przed upływem terminu, na który została zawarta. Wyjątek przewiduje art. 33 KP, który mówi, że jeżeli umowa została zawarta na co najmniej 6 miesięcy, można w jej treści przewidzieć możliwość wcześniejszego zakończenia jej trwania.
• umowa na czas nieokreślony – umowa, która nie przewiduje terminu zakończenia trwania stosunku pracy. Może zostać wypowiedziana przez każdą ze stron w dowolnym momencie. W zależności od czasu trwania stosunku pracy na podstawie tej umowy istnieją różne okresy wypowiedzenia przewidziane w art. 36 KP.
• umowa na czas wykonywania określonej pracy – rodzaj umowy na czas określony, gdzie termin zakończenia umowy nie jest wyznaczany datą, a zdarzeniem jakim jest zakończenie wykonywania określonego umową zadania.
• umowa na zastępstwo – rodzaj umowy na czas określony obejmujący okres usprawiedliwionej nieobecności innego pracownika.

Umowa na okres próbny

Każda z tych umów może zostać poprzedzona umową na okres próbny, która ma na celu sprawdzanie, czy pracownik nadaje się na dane stanowisko. Umowa ta nie może zostać zawarta na okres dłuższy niż 3 miesiące. Istnieje jednak możliwość zatrudniania tej samej osoby na okres próbny na różnych stanowiskach (z czego pracodawcy chętnie korzystają).

Umowa o pracę powinna zostać zawarta na piśmie i zawierać oznaczenia stron oraz jej rodzaj jak również warunki pracy i płacy, w szczególności rodzaj pracy i zakres obowiązków pracowniczych, wymiar czasu pracy, miejsce jej wykonywania oraz wysokość wynagrodzenia.

O ile umowę o pracę możemy uznać za podstawowy sposób nawiązania stosunku pracy, o tyle nawiązanie go na podstawie powołania (jak i innych szczególnych sposobów) jest sytuacją wyjątkową i następuje tylko w przypadkach określonych odrębnymi przepisami prawnymi. Zgodnie z art. 68 § 2 KP stosunek pracy na podstawie powołania nawiązywany jest na czas nieokreślony, chyba że przepisy mówią inaczej.

W takim przypadku stosunek ten nawiązuje się na okres objęty powołaniem. Co do zasady, do stosunku pracy nawiązanego na podstawie powołania stosuje się przepisy dotyczące umowy o pracę na czas nieokreślony, z wyjątkiem przepisów o trybie postępowania w przypadku rozwiązania umowy oraz o rozpatrywaniu sporów ze stosunku pracy w zakresie orzekania o bezskuteczności wypowiedzenia oraz przywróceniu do pracy.

Stosunek pracy nawiązany na podstawie powołania charakteryzuje się dużo mniejszą stabilnością zatrudnienia. Zgodnie z art. 70 KP pracownik może zostać w każdym czasie odwołany ze stanowiska przez organ powołujący, niezależnie od tego, czy stosunek został zawarty na czas określony czy nieokreślony.

W taki sposób nawiązuje się stosunek pracy m. in. z dyrektorami przedsiębiorstw państwowych, osobami pełniącymi stanowiska kierownicze w administracji państwowej, dyrektorami instytucji kultury, prezesami Samorządowych Kolegiów Odwoławczych. Zawarcie stosunku pracy na podstawie powołania może być poprzedzone konkursem.

Wybór jest kolejnym sposobem pozaumownego nawiązania stosunku pracy

Ten rodzaj zatrudnienia uregulowany w art. 73-75 KP znajduje zastosowanie w przypadkach, gdy przepisy szczególne nakazują, aby osoba wybrana na dane stanowisko wykonywała pracę w charakterze pracownika. Sztandarowym przypadkiem określenia w przepisach szczególnych obowiązku nawiązania stosunku pracy na podstawie wyboru jest art. 4 ustawy z dnia 21 listopada 2008r. o pracownikach samorządowych, w którym znajdziemy cały katalog osób, z którymi nawiązuje się stosunek pracy np. wójt, prezydent, burmistrz.

Z wyborem spotykamy się często również w przypadku kierowniczych stanowisk w organizacjach społecznych, stowarzyszeniach, partiach, związkach zawodowych, spółkach prawa handlowego. Cechą charakterystyczną wyboru, jako podstawy nawiązania stosunku pracy, jest niemożności jego rozwiązania przed upływem okresu, na który osoba została wybrana. Jedyną możliwością zakończenia stosunku pracy przed zakończeniem kadencji, jest wygaśnięcie mandatu, z przyczyn przewidzianych w przepisach szczególnych.

Mianowanie, zwane też nominacją, jest sposobem nawiązania stosunku pracy w całości regulowanym przez przepisy szczególne, gdyż kodeks pracy milczy na ten temat. Z mianowaniem mamy do czynienia w przypadku zawodów szczególnej rangi, takich jak sędzia, prokurator, nauczyciel akademicki czy urzędnik służby cywilnej, a sam akt mianowania jest aktem administracyjnym. Zakres obowiązków w tym przypadku wynika z tzw. pragmatyk zawodowych, które rozszerzają określone prawem pracy obowiązki pracownika oraz przewidują możliwość pociągnięcia go do odpowiedzialności dyscyplinarnej za naruszenie obowiązków służbowych.

Tak nawiązany stosunek pracy cechuje się również dużo większą podległością pracownika. Pracownik może zostać przeniesiony na inne stanowisko niż wymienione w akcie mianowania lub też zostać delegowany do innej jednostki organizacyjnej pracodawcy. Z drugiej strony, w przypadku mianowania mamy do czynienia z dużo większą stabilnością zatrudnienia. Poszczególne pragmatyki zawodowe enumeratywnie wyliczają możliwości rozwiązania stosunku pracy zawiązanego na tej podstawie. Ustawami przewidującymi mianowanie są między innymi Karta Nauczyciela, ustawa o pracownikach urzędów państwowych, ustawa o ustroju sądów powszechnych.

Nawiązanie stosunku pracy a spółdzielcza umowa o pracę

Umowa ta została w całości uregulowana w art. 181-203 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze.

Stosunek pracy w podstawie spółdzielczej umowy o pracę zawierany jest pomiędzy spółdzielnią pracy, a jej członkiem, którzy z mocy praca są obowiązani do pozostawania ze sobą w stosunku pracy. Jest on więc pochodną stosunku członkostwa, który wynika z samej istoty spółdzielni pracy, będącej przedsiębiorstwem prowadzonym w oparciu o pracę swoich członków. Co do zasady umowa trwa dopóki pracownik jest członkiem spółdzielni.

Prawo spółdzielcze przewiduje tylko dwa wyjątki od tej zasady, a mianowicie, gdy na podstawie uchwały rady spółdzielni ze względu na gospodarczą konieczność zmniejszeniu ulegnie stan zatrudnienia oraz w przypadku przyznania członkowi prawa do emerytury.

Konsekwencją pochodnego charakteru spółdzielczej umowy o pracę, jest fakt, iż wygasa ona w chwili ustania stosunku członkostwa.

Podsumowując, w zależności od postawy nawiązania stosunku pracy obowiązki pracownika i pracodawcy mogą ulegać modyfikacji w stosunku do tych, określonych w kodeksie pracy. W stosunku do osób zatrudnionych na podstawie przepisów szczególnych kodeks pracy ma charakter posiłkowy- znajduje zastosowanie, gdy przepisy szczególne w danej sprawie milczą. Niezależnie jednak od tego, w świetle prawa pracy wszystkie te osoby są pracownikami, co wynika wprost z art. 2 KP.