Zmiany w upadłości konsumenckiej

Postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej (tzw. upadłość konsumencka) zostało wprowadzone do prawa polskiego ustawą z dnia 5 grudnia 2008 roku o zmianie ustawy – prawo upadłościowe i naprawcze (zwane dalej jako: PUiN) oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. 2008 nr 234 poz. 1572). Opierając się na istniejącym od dawna w systemie common law modelu oddłużania konsumenta, ustawodawca wprowadził możliwość ogłoszenia upadłości, a tym samym restrukturyzacji zadłużenia osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, którzy z powodu wyjątkowych i nadzwyczajnych okoliczności popadli w stan niewypłacalności w postaci zaprzestania spłacania długów.

Z uwagi jednakże na wysokie koszty postępowania oraz jedynie możliwości likwidacji przez syndyka majątku dłużnika, upadłość konsumencka nie cieszyła się popularnością, a przepisy ją regulujące były praktycznie martwe. W związku z tym, ustawą z dnia 29 sierpnia 2014 roku o zmianie ustawy – prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o krajowym rejestrze sądowym oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. 2014 poz. 1306), z dniem 31 grudnia 2014 roku ustawodawca dokonał gruntownej zmiany tego typu postępowania upadłościowego, która to nowelizacja może okazać się znacznie bardziej korzystna dla dłużników i przyczynić się do znacznego wzrostu ilości upadłości konsumenckich.

Zmiany dotyczące upadłości konsumenckiej możemy generalnie podzielić na 3 grupy.

1. Zmiana dotycząca kosztów postępowania

Przed wejściem w życie ww. nowelizacji opłata sądowa od wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej wynosiła 200 złotych, a w przypadku braku majątku dłużnika do opłacenia dalszych kosztów postępowanie było umarzane. Po zmianie, zgodnie z treścią art. 76a w zw. z art. 14 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, opłata od wniosku uległa znacznemu obniżeniu i wynosi 30 złotych. Równocześnie koszty obwieszczenia postanowienia o ogłoszeniu upadłości nie obciążają już dłużnika i są ponoszone przez Skarb Państwa.

Ponadto dopuszczona została możliwość zwolnienia dłużnika od ponoszenia kosztów sądowych także w trakcie postępowania – zgodnie z art. 4917 PUiN, w przypadku, gdy majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania albo w masie upadłości brak jest płynnych funduszów na ich pokrycie, koszty te pokrywa tymczasowo Skarb Państwa. Jednocześnie zmniejszeniu uległo wynagrodzenie syndyka, które zgodnie z art. 4919 PUiN wynosi od ¼ przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w czwartym kwartale roku poprzedniego do maksymalnie, w szczególnych przypadkach, czterokrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.

2. Zmiana dotycząca przesłanek do ogłoszenia upadłości

Przed wejściem w życie w dniu 31 grudnia 2014 roku nowelizacji ustawy, przesłanki ogłoszenia upadłości konsumenckiej były regulowane w sposób bardzo wąski i nieścisły[1] powodując tym samym, iż niewielka liczba dłużników podpadała pod ich zakres. Po zmianach, zgodnie z art. 4914 PUiN, dłużnik musi jedynie wykazać, iż do swojej niewypłacalności (nadal ujmowanej jako niespłacanie wymagalnych zobowiązań pieniężnych) nie doprowadził działaniami umyślnymi lub na skutek rażącego niedbalstwa.

Stwierdzenie „działania umyślne” należy rozumieć w sposób korzystny dla dłużnika, tj. w taki sposób, iż dłużnik nie dokonywał umyślnie i celowo czynności mających spowodować powstanie u niego stanu niewypłacalności (np. samo umyślne zaciągnięcie kredytu nie będzie miało znaczenia – dopiero w przypadku gdyby dłużnik zaciągnął kredyt wiedząc z góry, iż go nie spłaci – to taka sytuacja uniemożliwiłaby ogłoszenie jego upadłości).

Ponadto sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku:

• w stosunku do dłużnika prowadzono postępowanie upadłościowe według przepisów tytułu niniejszego, jeżeli postępowanie to zostało umorzone z innych przyczyn niż na wniosek dłużnika;
• ustalony dla dłużnika plan spłaty wierzycieli uchylono na podstawie przepisu art. 49120;
• dłużnik, mając taki obowiązek, wbrew przepisom ustawy nie zgłosił w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 20 i 21 PUiN);
• czynność prawna dłużnika została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli;
• do dłużnika prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań;

chyba że przeprowadzenie postępowania jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi.

3. Zmiana dotycząca samego postępowania;

W przypadku upadłości konsumenckiej w dalszym ciągu zachowane zostało ogłaszanie upadłości likwidacyjnej, co oznacza, iż z momentem ogłoszenia upadłości cały majątek dłużnika staje się automatycznie z mocy prawa masą upadłości i władzę nad majątkiem przejmuje syndyk, który ma za zadanie ustalić wartość majątku, sporządzić listę wierzytelności, spieniężyć majątek i, zgodnie z ostatecznym planem podziału, podzielić spieniężony majątek pomiędzy wierzycieli. Jednakże, w przeciwieństwie do uprzednio obowiązujących regulacji, przewidziana została możliwość zawarcia układu z wierzycielami, dzięki któremu syndyk nie spienięży całego majątku dłużnika.

Taki układ może być zawarty na zgromadzeniu wierzycieli zwołanym przez sędziego-komisarza na wniosek upadłego, który musi uprawdopodobnić, iż w ramach układu wierzyciele będą zaspokojeni w wyższym stopniu niż w drodze likwidacji jego majątku. Główną funkcją układu ma być stworzenie dla upadłego możliwości uniknięcia pełnej likwidacji jego majątku, w szczególności lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego, w którym zamieszkuje. Zawarcie układu pozwala więc uniknąć tego, czego najwięcej osób się obawia, tj. sprzedaży nieruchomości i pozbawienia miejsca zamieszkania.

Należy również przytoczyć treść art. 49113 PUiN, który stanowi, iż: jeżeli w skład masy upadłości wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkuje upadły, a konieczne jest zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu, z sumy uzyskanej z jego sprzedaży wydziela się upadłemu kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego w tej samej lub sąsiedniej miejscowości za okres od dwunastu do dwudziestu czterech miesięcy. Po zakończeniu tego etapu postępowania upadłościowego, Sąd wydaje postanowienie o ustaleniu planu spłaty wierzycieli, w którym ustalone są zasady dalszego, ratalnego spłacania wierzycieli przez okres nie dłuższy niż 36 miesięcy. Sąd określa też jaka część zobowiązań zostanie umorzona.

Uznać więc należy, iż wprowadzone zmiany w zakresie upadłości konsumenckiej realizują cele oddłużeniowe oraz restrukturyzacyjne i faktycznie mogą przyczynić się znacznego zwiększenia ilości tych postępowań. Równocześnie trzeba zwrócić uwagę na minusy tak daleko idącej (w porównaniu do uprzedniego stanu prawnego) liberalizacji przepisów. Złagodzenie rygorystycznych dotychczas przesłanek dot. możliwości ogłoszenia upadłości poprzez pozostawienie jedynie wymogu, iż nie doprowadziliśmy do stanu niewypłacalności w złej wierze, może sprawić, że instytucje udzielające kredytów, aby uchronić się przed możliwymi upadłościami osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej i utratą udzielonych środków pieniężnych, mogą znacznie ograniczyć możliwość ich przyznania i zwiększyć rygory dotyczące zdolności kredytowej.